________________
૨૦૦
બુદ્ધિવાદને વિકાસ. અને ઈંગ્લેંડના સરકારી ચર્ચ (English State Church) ના ઈતિહાસમાં એ બનાવ ઘણું અગત્ય ધરાવે છે. લેમેને એક અને કેન્ટરબરીને મુખ્ય ધર્માધ્યક્ષોના નિર્ણયની ઉપરવટ થઈને કયા ધર્મસિદ્ધાંત ધર્મોપદેશકોને બંધનકર્તા છે અને કયા નથી તે નક્કી કર્યું. તેણે ચર્ચના પ્રદેશમાં ચર્ચાના પ્રતિનિધિઓના મોટા ભાગની દૃષ્ટિએ અનિષ્ટ ગણાતું મત સ્વાતંત્ર્ય વાપરવાની છૂટ આપી. ૧૮૬૫ ની સાલમાં પાર્લામેન્ટના એક કાનુનથી આ મતસ્વાતંત્ર્યનો અધિકાર વ્યવહારિક રીતે સ્થાપિત થયો અને એ કાનુનથી અત્યાર પહેલાં જે પદ્ધતિથી ધર્મોપદેશકો ૩૯ ધર્મ નિયમે માન્ય કરવાની પ્રતિજ્ઞા લેતા હતા તે પદ્ધતિમાં ફેરફાર થયો. આ “નિબંધ અને અવલોકન'ની ઉપકથા ઈગ્લેંડના ધર્મવિચારના ઇતિહાસમાં સીમાચિસ્પ છે.
બૅડચર્ચવાળાઓના ઉદાર વિચારોની તથા બાઈબલ પ્રત્યેના તેમનાં વલણની તેમના પ્રખર વિરોધીઓ પર ધીમે ધીમે અસર થઈ, અને આજને દિને એવો એક પણ મનુષ્ય નથી જે કંઈ નહિ તે છેવટે જેનેસિસ (બાઈબલના પહેલા પુસ્તક)ના તેરમા પ્રકરણનું લખાણ ઈશ્વરની સાક્ષાત પ્રેરણા વિના લખાયું છે એમ ન માનતો હેય.
પછીના થોડા વર્ષોમાં લાયલના “એન્ટિવિટિ એવું મેન” મનુષ્યની પ્રાચીનતા” અને લેકીના હિસ્ટરિ એવું રેશનાલિઝમ, બુદ્ધિવાદને ઈતિહાસ” જેવા સુપ્રસિદ્ધ ગ્રંથે પ્રકટ થયા. એ સર્વમાં અધિકારની ઝાટકણી, ઉપેક્ષા અથવા તેનો ઇન્કાર કરવામાં આવ્યો હોવાથી પ્રાચીનમતાવલંબીઓના અભિપ્રાય જોખમમાં આવી પડયા અને તેઓ આભા બની ગયા. જાણે આટલેથી બસ ન હોય તેમ સ્વાતંત્ર્યની હિમાયત કરનારે એક નવું કવિ ઉત્પન્ન થયો અને તેણે અધિકાર જેને જેને પવિત્ર લેખતે તે સર્વ સામે પોતાને પ્રચંડ અવાજ ઉઠાવવાની હિંમત કરી; ૧૯મી સદીના બધાજ કવિઓ થોડે ઘણે અંશે શાસ્ત્ર વિરોધી હતા. વર્ડ્ઝવર્થ-તેની ઉચ્ચ પ્રેરણાના વર્ષોમાં સર્વેશ્વર વાદી હતો અને એ સદીમાં સર્વશ્રેષ્ઠ કવિ શેલી તે ખુલ્લે
