________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
૨૦૧ અનીશ્વરવાદી હતા. દેવ અને રાજતંત્રનાં જુલમી કૃત્યને નિડર શબ્દોથી વાડી કાઢવામાં સ્વીબેનને શેલી જેટલી જ અદમ્ય ધગશ હતી. નાટકનાં પાત્રોના ઉગારી માટે લેખક મુખ્યત્વે જવાબદાર ગણાય નહિ, તોપણ એના “એટલાન્ટા ઈન કેલીડેન’ નામના નાટકમાં “સર્વથી મોટામાં મોટા અનિષ્ટ-ઈશ્વર”ની નિંદા દ્વારા અધિકારના કિલ્લાઓને છિન્નભિન્ન કરી નાખે એવા અપૂર્વ દ્ધાના અવતરણની આગાહી કરવામાં આવી છે. ૧૮૬૬ માં પ્રકટ થયેલા એનાં કાવ્યો અને ગીતમાં ખ્રિસ્તી આલમના પૂર્વગ્રહો અને પવિત્રતાઓ (પવિત્ર વિધિઓ)ને તિરસ્કારનારા મૂર્તિપૂજકના વિચાર પ્રદર્શિત કરવામાં આવ્યા છે.
પરંતુ ઈગ્લેંડમાં પ્રાચીન મત સામે લેખો અને પત્રિકાઓદ્વારા અતિ તુમુલ અને સંભકારક યુદ્ધ તો ૧૮૬૯ના અરસામાં શરુ થયું, અને તે બાર વર્ષ પર્યત ચાલ્યું. ૧૯મી સદીના કેઈપણ સમય કરતાં આ ૧૮૬૯ના અરસામાં અયુક્તિક જડગ્રાહોના બધા શત્રુઓ વધારે વાચાળ અને વધારે આક્રમણશીલ હતા, લૈર્ડ મેલિએ એક સ્થળે લખ્યું છે કે તાત્ત્વિક સાહિત્યની ચોટનો આધાર તાત્કાલિક પરિસ્થિતિ ઉપર રહેલો છે.
૧૮૭૦ થી '૮૦ સુધીમાં પ્રકટ થએલું બુદ્ધિવાદી સાહિત્ય મલિની ટીકા સાચી ઠરાવે છે. આ દશક આશા અને શંકા, પ્રગતિ અને નીતિનું દશક હતું. ૧૮૬૯ માં આયલેંડના ચર્ચમાં સ્થાપના ભંગ થયે, અને તેજ વર્ષમાં એક કાયદે નિકળ્યો જેની એ અનીશ્વરવાદીઓને કોર્ટમાં સાક્ષી પુરાવો આપવાનો અધિકાર પ્રાપ્ત થયું. ૧૮૭૧ માં યુનિવર્સિટિઓમાં ધાર્મિક પરીક્ષા લેવાને જે ક્રમ હતું તે નાબુદ થયે. ૧૮૭૧ પહેલાં આ પગલું ઘણુવાર અજમાવવામાં આવ્યું હતું. પણ ફેકટ આ ત્રણ મહત્ત્વના ફેરફારોથી સાંસારિક તેમજ બુદ્ધિવાદીઓ ઘણું ઉત્તેજન પામ્યા. એમનાં જીવનમાં ઉજજવળ આશાઓ ઉભરાવા લાગી. બીજી બાજૂએ, ૧૮૭૦
