________________
૨૦૩
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ. ર્યોની સભાને તામસી સેનાના પ્રથમ દાવપેચ તરીકે ગણવામાં આવી હતી. બુદ્ધિવિરોધી શક્તિઓ (Powers of Obscurantism ) પિતાનું માથું ઉંચકીને પ્રજા પર નવા ભય ઉતારવાને ડર આપી રહી હોય એમ લાગતું હતું, અને બુદ્ધિની તમામ શક્તિઓને રણ ક્ષેત્ર પર એકત્રિત કરવાની સર્વને સહજ લાગણું પેદા થઈ હતી. છેલ્લાં ચાલીશ વર્ષને ઈતિહાસ દર્શાવી આપે છે કે અચૂકપણાને સિદ્ધાંત હવે સ્થાપિત મત થયેલું હોવાથી અસલ કરતાં વધારે નુકસાનકર્તા નથી. પરંતુ રેમનાચાર્યોની સભા ભરાઈ ત્યારપછીના વર્ષોમાં કેથલિક ચર્ચ ફ્રાન્સનાં પ્રજાસત્તાક રાજ્યોને ઉથલાવી પાડવાની તથા જર્મને સંસ્થાને માં ફાટyટ કરાવવાની જે કોશિષો કરી તે પૂરેપૂરી અશાંતિકારક હતી. બીજી બાજૂએ, પેપની લૌકિક સત્તાને નાશ તથા ઇટાલિમ્ સંપૂર્ણ સ્વાતંત્ર્ય ઉપરના સંભકારક અનર્થોને અવેજ વાળતાં હતાં એ લક્ષમાં લેવું જોઇએ. આ બનાવથી (પિપની સત્તાને નાશ અને ઈટલિનું સંપૂર્ણ સ્વાતંત્ર્ય) ધર્મપંથે અને સિતમગાર પ્રત્યે તીવ્ર તિરસ્કારથી ભરેલાં અને વિપ્લવ તથા અનીશ્વરવાદીની બીજભૂમિપ સ્વીબર્નકૃત “સૂર્યોદય પહેલાંનાં ગીતને ઉલ્ય થયે. આ ગ્રંથમાંની સર્વોત્તમ કવિતા-માનવવર્ચા-જે સમયમાં રામનાચાર્યોની સભા ભરાઈ હતી તે સમયે લખાઈ હતી. એ કાવ્ય પિપની લૌકિક સત્તાના નાશથી ઘવાયેલા પાદરીઓના ઈશ્વર ઉપરના વિજ્યનું ગીત હતું. આવો ગ્રંથ છૂટથી પ્રસિદ્ધ થઈ શક્યો એ હકીકત આમ વર્ગને ઉદ્દેશીને લખાયેલાં પુસ્તક સામે જ દેવનિંદાને લગતા કાયદો લાગુ પાડવાની અંગ્રેજ લોકોની રાજનીતિના ઉદાહરણરૂપ છે.
આ પ્રમાણે રાજદ્વારી સંજોગેએ બુદ્ધિવાદીઓને હિંમતપૂર્વક આગળ આવવાને આમંત્રણ તથા ઉત્તેજન આપ્યાં, પરંતુ આપણે
ડચર્ચાવાળાઓની તથા ડારવિનવાદની અસરને ગણતરી બહાર કાઢી નાંખવી ન જોઈએ. “માનવાવતાર' (Descent of man) નામનું
