________________
બુદ્ધિવાદના વિકાસ.
પુસ્તક બરાબર ૧૮૭૧ માં પ્રસિદ્ધ થયું. અયુક્તિક જગ્રાહા રહિત નવા ખ્રિસ્તીધમ ને જાહેર વ્યાસપી· પરથી પ્રચાર થતા હતા. ૧૮૭૩ માં લૅસ્સિ સ્ટિવને લખ્યું હતું કે આપણે જરા પણ અતિશયેાક્તિ વિના કહી શકીએ કે અત્યારે ખ્રિસ્તીધમમતામાંના એકે એક સામે આપણે તીવ્ર વિરેાધ જાહેર કરી શકીએ અને સમાજ આપણને કંઇ કનડે નહિં; એટલુંજ નહિ, પરંતુ પ્રાચીનમતાવલંબીઓની પ્રશંસા સંપાદન કરવાના હેતુથી કરવામાં આવતાં પ્રવચનમાં પણ કેવળ ગમે તે આદમી નહિ પરંતુ બિશપ જેવી ઉંચી આપવી માટે ઉમેદવારી કરનાર પુરુષ પણ એમાંના કોઈ પણ મતનું જાહેર રીતે ખંડન કરવા ઉભા થઇ શકે. પણ આ સમયના લેાકેાની મનેાદશાનું દૂખતૢ ચિત્ર ચના એક હલકા અધિકારીની સુપ્રસિદ્ધ કથામાં દૃષ્ટિગોચર થાય છે. આ માણસ ધર્માધિકારીના ઉપદેશનું સામાન્ય વલણ વખાણતા હતા. એને એ ઉપદેશમાં સુંદર વિચારેા, સુંદર શબ્દો વગેરે વખાણવા જેવું લાગેલું; પરંતુ એક મુદ્દા વિષે શંકા ઉઠાવવાના ોખમમાં ઉતારવાની તેને જરુર જણાઇ. એણે ક્ષમા માગતા હોય એવી રીતે કહ્યું:~ સાહેબ, મ્હને લાગે છે કે (કદાચ) પ્રભુ છે ! આપનું ભાષણ તા સુંદર છે પણ ખ્રિસ્તીધમના કાનુને નામાંના પહેલાં જ અર્થાત્ ઈશ્વરના અસ્તિત્વ વિષે આપ ભાષણમાં કશેા સારા જ કરતા નથી એ જરા વિચિત્ર લાગે છે, આથી આપ નાસ્તિક છે! એમ કહેવાતા મ્હારા ઇરાદો નથી, આપને એ બાબતને ઈસારા કરવામાં રુચિભંગ લાગ્યા હશે; બાકી સ્તુતે તેા લાગે છે કે કદાચ પ્રભુ છે. આમ સામાન્ય જનતામાં હજી ધર્મશ્રદ્ધા હતી.
,,
૨૦૪
રસ્કિન, મેરિસ, અને પેટર વગેરે પ્રિરાફાએલાઇટ લેખકે અને ચિત્રકારોએ પ્રચલિત કરેલી ‘ઈસ્થેટિક’ પ્રવૃત્તિની જનતાના શિષ્ટ વર્ગો પર જે અસર થઈ તે પણ તે સમયના વિચાર આન્દોલનના ચિહ્ન તરીકે લેખી શકાય; કારણ કે આ બધા વિવેચકેા, કલાવિધાયકા અને કવિએનું વલણ મુખ્યત્વે કરીને અખ્રિસ્તી (Pagan) હતું. ઇશ્વર
