________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
તૈયાર હોય કે એકે એક અંતિમ પ્રશ્નની પાછળ અગમ્ય રહસ્ય છે તે શા માટે પ્રમાણિક પુરુષા જાહેર વ્યાસપીઠે પરથી ખુલંદ અવાજે પોકારીને કહે છે કે અસ ંદિગ્ધ નિશ્ચય–વગર વિલએ બધું માની લેવું–એ કેવળ મૂઢ અને અજ્ઞાન જનાના ધમ છે? જે વિષયેમાં આપણને જ શંકા હેાય તે વિષય વગર વિલખે પૂર્ણ શ્રદ્ધાથી સ્વીકારવાની મૂઢને ફરજ પાડવી અથવા મૂઢની ક્રુજ છે એમ કહેવું એ ઠીક ખરું ? આપણે બધાં અજ્ઞાન છીએ અને આપણી દૈનિક જરુરીઆતા પ્રમાણે આપણે ઝાંખા ઝાંખા પ્રકાશ મેળવીએ છીએ પરંતુ પાતપેાતાના માર્ગોનું અંતિમ મૂળ વર્ણવાના પ્રયાસ કરીએ છીએ ત્યારે એક બીજાથી અત્યંત જુદા પડીએ છીએ. આમ છતાં જ્યારે કાઇ બીચારા હિંમતપૂર્વક એમ જણાવે છે કે આ વિશ્વને નકશા (Map of the Universe) તથા આપણા પોતાના અતિ ન્હાનામાં ન્હાના પરાં (Infinitsim Parish) વિષે આપણે કશું જ જાણતા નથી ત્યારે લેાકેા એને ધૂતકારી કાઢે છે, એની નિંદા કરે છે તથા એની અશ્રદ્ધાને માટે એ અનંત કાળપર્યંત નરકયાતના ભાગવશે એવું એને સંભળાવે છે. ” લેસ્સિ સ્ટિવનના નિબંધોનું ખાસ લક્ષણ એ છે કે એ નિબંધે પ્રાચીન ઈશ્વરવિદ્યાવિદેનું મત જુઠ્ઠું છે એમ સીધી રીતે દર્શાવતા નથી, પરંતુ એ મતમાં કશી વાસ્તવિકતા નથી અને ગહન પ્રશ્નના ઇશ્વરવિદ્યાવિદોએ જે ખુલાસા આપ્યા તે જુઠ્ઠા છે એમ દર્શાવી આપે છે. જે કેાઇ ગુપ્ત રહસ્યના અમુક ભાગને એ મતદ્રારા ઉકેલ થયા હોત તે! અલબત્ત આપણે એ મતને આવકારદાયક લેખત, પરંતુ એમ થયું નથી; ઉલટું એનાથી નવી મુશ્કેલીઓ વધે છે. ઇશ્વરવિદ્યાવાદ એ માત્ર પેાલ પાલ હતું, એમાં કશું સત્ય હતું નહિ. અંતિમ તત્ત્વ માનવબુદ્ધિથી પર છે એવું તદ્વારા પુરવાર કરવાને લેખક પ્રયાસ કરતા નથી. બધા તત્ત્વનાનીએ એક બીજાથી છેક જુદા પડે છે એ હકીકત પરથી જ સ્ટિવન એવાં નિગમન પર આવે છે કે અંતિમ તત્ત્વ માનવબુદ્ધિને અગ્રાવ
૨૦૭
