________________
બુદ્ધિવાદને વિકાસ થયાં. ન્યુમને (ધર્મગુરુ ન્યુમેનના ભાઈ) ખ્રિસ્તી ધર્મ સાથેને પિતાને બધે સંબંધ તેડી કાઢયે અને જે માનસિક ક્રિયાના પરિણામે એણે પિતાની એક વખતની માન્યતા છેડી દીધી તે ક્રિયા એણે એના પુસ્તકમાં વિસ્તારપૂર્વક વર્ણવી છે. એ કહે છે કે –“નવા કરારમાંને. બોધ નીતિની પરિપાટિ તરીકે ખામીભર્યો છે. એના ગ્રંથમાંને આ સર્વથી રસિક મુદ્દે છે. ગ્રેગ એક-મૂર્તિવાદી હતું. એ પ્રેરણા કે અયુકિતક જડગ્રાહોમાં માનતું ન હતું, પરંતુ એ પોતાને ખ્રિસ્તી લેખતો. સર જે. એક સ્ટિવને ગ્રેગની સ્થિતિ નીચેના માર્મિક શબ્દોમાં સુંદર રીતે વર્ણવી છે. પ્રેગની સ્થિતિ “જેણે ગિરિપ્રવચન સાંભળ્યું હોય પણ જેનું ચિત્ત ચમત્કામાં લાગ્યું ન હોય અને જે ઈસુનું પુનરુત્થાન થતાં પહેલાં મરણ પામ્યો હોય એવા શિષ્યની સ્થિતિના જેવી” હતી.
ઇંગ્લેંડના કેટલાક પાદરી લો અને ખાસ કરીને એફિડના માણસે જર્મનીમાં બાઈબલ પર જે ટીકાઓ લખાઈ તેમાં રસ લેતા હતા–તેમને રસપૂર્વક વાંચતા હતા. તેઓને વિચારે વિશાળ હતા. ઇજેલિકલ્સ (Evangelicals) અને હાઈચર્ચાવાળાઓને આ વિચારો નર્યા નાસ્તિક જ લાગતા. જર્મન ટીકાઓમાં રસ લેનારા આ થડા. પાદરીઓની વિચારશ્રેણીમાં અને નાસ્તિકમાં એમને કશો ભેદ લાગતો ન હતે. આપણે આ પાદરીગણને “બ્રાડ ચર્ચ” વાળાઓને નામે ઓળખીશું-જો કે “બ્રાડ ચર્ચ” એ નામ બહુ મોટું પ્રયોગમાં આવ્યું. ૧૮૫૫ ની સાલમાં નોવેટે સંત પિલના પત્રની એક આવૃત્તિ બહાર પાડી. તેમાં એની તોફાની વૃત્તિ સ્પષ્ટ તરી આવે છે. એ પુસ્તકમાં પ્રાયશ્ચિતના સિદ્ધાંતની મૂળોછેદક ટીકા હતી. પ્રાચીન પાપ વિષેની માન્યતાને સ્પષ્ટ ઇન્કાર કરવામાં આવ્યું હતું અને ઈશ્વરના અસ્તિત્વના પ્રશ્નની બુદ્ધિવાદીઓની રીતિથી ચર્ચા કરવામાં આવી હતી. પરંતુ આ અને એવાં બીજા ઉદારમતવાદી ઈશ્વરવિદ્યવિદોને હાથે લખાયેલાં પુસ્તક પ્રત્યે પ્રજાનું લક્ષ ભાગ્યેજ કંઈ ખેંચાયું હતું.
