________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૩૧
જેમને
એ ખરે
વિચારાને ધમ સાથે કશી જ લેવા દેવા નથી એવા મિથ્યા દાવા કરી તેઓ મુદ્ધિ અને શ્રદ્ધાનાં ક્ષેત્ર નેાખાં પાડી શકતા. શ્રુતિના સત્ય વિષે શંકા કર્યાં વગર તેને નિરક ઠેરવી શકતા. તેએ પ્રાચીન મત—અથવા ધર્મવિદ્યા પ્રમાણેના સત્તાવાર મતને આદર કરી શકતા અને સાથે સાથે એ જોડે કદી મેળ ન ખાય એવા વિચાર। પણ દર્શાવી શકતા એમની ખૂબી જ હતી. મુદ્ધિક્ષેત્રમાં તેએ જે ભૂલાને ઉઘાડી પાડતા તેજ ભૂલેાને ધના ક્ષેત્રમાં તેએ વક્રતાથી સત્ય તરીકે સ્વીકારતા. આમ આ સમયના વિચારકા ધમાધ પ્રાચીનમતાનુસારીના જુલમમાંથી ઉગરવા માટે મધ્યયુગમાં અજમાવાયલે દ્વૈત સત્યને સિદ્ધાંત તેમજ અન્ય યુકિતઓને (આત્મ રક્ષણાર્થે) આશ્રય લેતા. અલબત્ત એ યુકિતએ સફળ થતી ન હતી. આ યુગનું બુદ્ધિવાદને લગતું ઘણું સાહિત્ય વાંચતાં આપણે અતિ કાળજીપૂર્વક લખેલા શબ્દોને ખરા ભાવાર્થ સમજવા પડે છે. એઈલના ગ્રંથા આ ખખતના ઉદાહરણ રુપ છે.
લાકે પેાતાની ફીલસુરી દ્વારા અધિકારનું યોગ્ય સ્થાન નિર્ણિત કરીને તથા સર્વજ્ઞાન અનુભવજન્ય છે એવું પ્રતિપાદિત કરીને બુદ્ધિવાદની પ્રવૃત્તિને પ્રબળ ઝેક આપ્યા. ત્યારે લાકના સમકાલીન વિચારક એઇલે અતિહાસિક અન્વેષણ દ્વારા મુદ્ધિવાદને આગળ ધપાવ્યા. ફ્રાન્સમાંથી બહિષ્કૃત થયા બાદ એઈલ એમસ્ટર્ડમ જઈ વસેલે અને ત્યાં એણે દાનિક કેાષ” નામક ગ્રંથ પ્રકટ કરેલા. વસ્તુતઃ મેઈલ સ્વતંત્ર વિચારક–કાઈ પણ શાસ્ત્ર ઈશ્વરાકત નથી એવું માનનાર–હતા, પરંતુ પાતે પ્રાચીનમતાવલખી હોવાનેા ડાળ એણે કદી છેડેલા નહિ. આ કારણથી એના લખાણમાં ખાસ લાક્ષણિક ઝમઝમાટે આવ્યેા છે. મુખ્ય મુખ્ય ખ્રિસ્તી સિદ્ઘાંતા સામે ખ્રિસ્તેતર લેાકેાએ ( Heretics) જે જે વાંધા ઉઠાવ્યા હતા તે સર્વને અતિ ઉત્સાહપૂર્વક મેઇલે પેાતાના ગ્રંથમાં રીત
