________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૮૧
પ્રકટ થયેલાં એનાં ‘માનવાત્પત્તિ’ (ક્રિએશન એવુમેન) નામના પુસ્તકમાં ડારવિનના “ડિસેન્ટ એવું મેન” માનવાવતાર' ગ્રંથમાં ચચેલા વિષયજ ચર્ચા છે. હેઈકલનું આ પુસ્તક ઘણા બહાળેા ફેલાવા પામ્યું હતું, અને હું ધારું છું ત્યાં સુધી તેનું ૧૪ ભાષામાં ભાષાંતર કરવામાં આવ્યું હતું. એનું ૧૮૯૯ માં પ્રકટ થયેલું (ઉવર્લ્ડ રિડલ્સ) ‘વિશ્વ સંબંધી ફૂટ પ્રશ્ના’ નામનું પુસ્તક પણ એટલુંજ પ્રખ્યાત છે. સ્પેન્સરની માફક એણે પણ એવા ઉપદેશ કર્યાં છે કે સમુત્ક્રાંતિવાદના સિદ્ધાંત કેવળ પ્રકૃતિના ઇતિહાસનેજ નહિ પરંતુ મનુષ્યની સંસ્કૃતિ અને વિચારને પણ લાગુ પડે છે. પરિદૃશ્યમાન જગતની પાછળ કાઈ અનેય તત્ત્વ છે એવું એ અનુમાન કરતા નથી. સ્પેન્સર અને કામ્સથી હેઇકલ આટલા જુદો પડે છે. એના વિરાધીએ એના સિદ્ધાંતને સામાન્ય રીતે જડવાદ કરી નિંદે છે, પરંતુ એ ભૂલ છે, સ્પાઇનેાઝાની માફક એ જડ અને ચિત, સ્થૂલ અને સૂક્ષ્મ બન્નેને પરતત્ત્વ જેને એ ઇશ્વર કહે છે તેની બે નિત્યસહવર્તી બાજૂ લેખે છે. વસ્તુતઃ એ પોતાની ફિલસૂરી અને સ્પાઇનેઝાની ફિલસુીને એકસરખી કહે છે અને જડપરમાણુએ વિચારશ્રમ છે એવા સયુક્તિક ત કરે છે. ભાક્તિક વિશ્વ સંબંધીને એના વિચાર કાલાતીત થઈ ગયેલા અને હાલ છેલ્લાં ઘેાડાં વર્ષોથી જુઠા કરેલા જડવાદ પર ચેાજાયેલા છે. પરંતુ હેઈકલના અદ્વૈતવાદને ઘેાડા વર્ષોં પર નવું રુપ આપવામાં આવ્યું છે અને આ નવા રૂપાંતર પછી જમનીના વિચારશીલ પુરુષા પર તેની વિશાલ અસર થવાની આશા રખાય છે. એ અદ્વૈતવાદની હિલચાલ આગળ ઉપર ચર્ચીશ.
જેટલે અંશે કુદરત કાર્યકારણના સિદ્ધાંતને વશ છે તેટલેજ અંશે મનુષ્યનાં કાર્યો અને માનવ ઇતિહાસ પણ એ સિદ્ધાંતને વશ છે; કાય કારણના સિદ્ધાંત એ ત્રણેમાં પ્રવર્તે છે, એવા કાન્તની ફિલસુપ્રીના મુખ્ય સિદ્ધાંત હતેા. ૧૮૫૫ માં ઇંગ્લેંડમાં એંનિકૃત ‘ઇન્દ્રિયા અને બુદ્ધિ” અને સ્પેન્સરના “માનસશાસ્ત્રના (પ્રિન્સિપલ્સ એક્
