________________
૧૮૪
- બુદ્ધિવાદને વિકાસ. - વિજ્ઞાન અને માનવશાસ્ત્રની પ્રગતિને પરિણામે વિશ્વરચના સંબંધી નવીન અને સંગત વિચાર જન્મ પામ્યો. આ નવીન વિચારઘટનામાં અશાસ્ત્રીય યુગના વિચારો અને સમસ્ત વિશ્વ મનુષ્યો (ના ઉપભેગ) માટે ઉત્પન્ન કરવામાં આવ્યું છે એવી ઉદ્ધત કલ્પના પર આધાર રાખતી ખ્રિસ્તી યોજનાને યોગ્ય સ્થાન ન હતું. વિજ્ઞાનની શોધ અને ખ્રિસ્તી ધર્મનાં અનુમાને વચ્ચે કશી જ સંગતતા નથી એવું પેઈનને સે વર્ષ પૂર્વે પ્રતીત થયેલું, પરંતુ એ હકીકત વધારે સ્પષ્ટ તો અત્યારે જ થઈ છે. પણ આ અસંગતતાની ખાતરી બધાઓને થઈ નથી. મનુષ્યની પ્રાચીનતા વિષે બાઈબલનાં લખાણ ખોટા છે એવું ઘણાં કબુલ કરશે પરંતુ વિશ્વરચના વિષેના ઈશ્વરવિદ્યાવિદ અને વિજ્ઞાનશાસ્ત્રીઓના અભિપ્રાયો વચ્ચેના વિરોધથી તેમના પર કશી અસર થઈ નથી કે તેમના વિચારમાં કશે. પલટ થયા નથી.
આવા મનુષ્યો પર વિજ્ઞાન મહાન વિજય મેળવી શકાયું નથી. એમનાં હૃદમાં ઘૂસેલી માત્ર થોડી જ માન્યતાઓ એ છોડાવી શકયું છે અને આ માન્યતાઓ છેડવાથી એ મનુષ્યને ભારે હાનિ થાય એમ ન હતું. વિજ્ઞાને બાઈબલના અચૂકપણાનું પ્રાચીન મત અપ્રતિપાદ્ય ઠેરવ્યું છે અને વિવોત્પત્તિ અને બાવા આદમના પતન વિષેના સિદ્ધાંત ઉડાવી દીધા છે. પણ આટલાથી ખ્રિસ્તી ધર્મને અતિમાનુષી હોવાને દા નાબુદ કરી શકાય એમ નથી. જ્યાં સુધી માત્ર પ્રકૃતિશાસ્ત્રના પ્રમાણે અને ખ્રિસ્તી ધર્મ વચ્ચે વિરોધ રહે ત્યાં સુધી ખ્રિસ્તી ધર્મ બાઈબલના અધિકારના અને ઈસુના પ્રાયશ્ચિતથી થયેલા માનદ્ધારના પોતાના સિદ્ધાંતમાં સહેજ ફેરફાર કરી પિતાનું અતિમાનુષીપણું રક્ષી શકે એમ છે. એનું અતિમાનુષીપણું રક્ષનારાં એમ કહી શકે ખરાં કે સાર્વત્રિક કાર્યકારણ સિદ્ધાંત એ અનુભવ પરથી ઘટાવેલી કલ્પના છે, પણ અનુભવમાં તે ઈતિહાસનાં પ્રમાને પણ સમાવેશ થાય છે અને આ જોતાં નવા કરારમાં ચમત્કારી
