________________
બુદ્ધિવાદને વિકાસ.
કૂળ પરિણામ એ આવ્યું કે જે ઈસુના નેંધાયેલા શબ્દો સાચા માનીએ તે ઈસુને નવો ધર્મ સ્થાપવાનો વિચાર હતો જ નહિ એવું પુરવાર થાય છે. વળી, સૃષ્ટિને અંત બહુ નજદીક આવ્યો છે એવી તેને ખાતરી થઈ હતી એ વાત ઉપરના પરીક્ષણથી સ્પષ્ટ થઈ છે. આજની ઘડીએ, ઈસુને બધે ઉપદેશ ઉપરની એની ભ્રાંતિકારક માન્યતાને આધારે રચાયો હતો કે નહિ એ જ ઉચ્ચ વિવેચન મુખ્ય પ્રશ્ન થઈ પડ્યો છે.
જ્ઞાનમાં પ્રગતિ થઈ છે છતાં આત્માના અમરત્વ વિષેની માન્યતા-જેને માત્ર ધર્મગુરૂઓના કહેવાથી સ્વીકારવાની આપણી પાસે માગણી કરવામાં આવે છે અને જે ખ્રિસ્તી ધર્મની અતિ ઉપયોગી માન્યતાઓમાંની એક લેખાય છે તેના સંબંધમાં કશું અજવાળું પડયું નથી એમ કહેવાય ખરું. પ્રાણીગુણધર્મશાસે તથા માનસશાસ્ત્ર જ્ઞાનતંતુવાળા મગજ વિના વિચારક્ષમ મનનું અસ્તિત્વ કલ્પવામાં ઘણી મુશ્કેલીઓ છે એવું ભારપૂર્વક જણાવ્યું છે. કેટલાક લોકે અતિ આશાપૂર્વક એમ માને છે કે માનસિક દૃશ્યોના શાસ્ત્રીય પરીક્ષણ દ્વારા મરેલાઓના આત્માઓ છે કે નહિ એ કદાચ જાણી શકીએ ખરા. જે મૃતાત્માની સૃષ્ટિનું અસ્તિત્વ એક વાર પુરવાર થાય તે ખ્રિસ્તી ધર્મ ને આજ સુધી કદી નથી વાગે એ ફટકે વાગે; કારણ ખ્રિસ્તી ધર્મ અને બીજા કેટલાક ધર્મો એવો દાવો કરે છે કે અમારું પાલન કરવાથી જ મરણતર સ્થિતિનું ભાન થઈ શકે અને આ દાવો કરીને એ ધર્મો પોતાનું સર્વોપરિપણું લેકના મનમાં ઠસાવી પિતાને સ્વીકાર કરવા લોકોને લલચાવે છે. જે મરણ પછી જીવાત્માનું અસ્તિત્વ હોય છે એ પુરવાર થાય અને ગુરુત્વાકર્ષણના સિદ્ધાંતની જેમ વિજ્ઞાનિક સિદ્ધાંત તરીકે એ સ્થાપિત થાય તે પછી ઇશ્વરેત ધર્મોની સત્તા ઢીલી થઈ જાય; કારણ, આવા દરેક ધર્મનું રહસ્ય એ છે કે એ ધર્મ શાસ્ત્રીય અથવા વૈજ્ઞાનિક સત્ય પર આધાર રાખતું નથી. જાણું છું
