________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
૧૮૫ બનાવો વિષે જે સ્પષ્ટ પ્રમાણ છે તેની પણ નેંધ લેવાવી જોઈએ આમ વિજ્ઞાનની વ્યાપ્તિઓ સામે ઐતિહાસિક બનાવોની દૃઢ ભૂમિ પર ખ્રિસ્તી ધર્મ ઉભો રહી શકે ખરે; પણ એ દઢભૂમિનો પાયો ઐતિહાસિક વિવેચનથી છેક ખોદાઈ ગયો છે. અઢારમી સદીના સામાન્ય બુદ્ધિના આધારે થયેલા વિવેચન કરતાં આ ઐતિહાસિક વિવેચન ખ્રિસ્તી ધર્મને વધારે ભયંકર નિવડયું છે અને એ વિવેચનને લીધે ખ્રિસ્તી ધર્મને દાવો પોકળ ઠર્યો છે.
બાઈબલમાંની નેને કેવળ માનુષી લખાણો કલ્પી તેમનું પદ્ધતિસર પરીક્ષણ કરવાનું કામ ઓગણીસમી સદીમાં સધાયું. ત્યાર પહેલા આ વિષયમાં થોડી ઘણી હિલચાલ થઈ હતી ખરી. ઉદાહરણ તરીકે સ્પાઇનોઝા અને જેનાં પુસ્તકો બાળી મૂકવામાં આવ્યાં હતાં તે સાઈમન નામને ફ્રેન્ચ લેખક એ બેએ આવું પરીક્ષણ કરવાની પહેલ કરી હતી અને જૂના કરારનું હાલ જે વિવેચન થાય છે તે પેરિસ શહેરના એસ્ટ્રક (Astruc) નામના વૈદકવિદ્યાના અધ્યાપકે શરુ કર્યું હતું. એના જ કાળને Reimarus રીમારસ નામને જર્મન જે નવા કરારને અભ્યાસી હતો તેણે ઈસુને વિચાર ન ધર્મ સ્થાપવાનો હતો નહિ એવા હાલમાં કરવામાં આવતાં અનુમાનની આગાહી કરી હતી, અને સંત જેનના ઈસુચરિતમાં તથા બીજા લેખકોનાં ઈસુચરિતામાં ફરક છે એ તેણે જોયું હતું. આમ છતાં પરીક્ષણનું ખરું કામ તે ૧૯મી સદીમાં જ થયું.
૧૯મી સદીમાં જર્મન વિદ્વાનોએ હેમર (ની કૃતિઓ)નું અને રામની પ્રાચીન ઐતિહાસિક નેંધાનું ચર્ચાત્મક વિવેચન કરવા માટે જે રીતિઓ કામે લગાડી હતી તે બાઈબલના પરીક્ષણના કાર્યમાં પણ કામે લગાડવામાં આવી. એ પરીક્ષણનું કાર્ય ખાસ કરીને જર્મનીમાં થયેલું છે. પ્રાચીન કરારના પહેલાં પાંચ સ્કંધ (Pentateuch) મુસાએ (Moses) લખેલા એવું પ્રાચીન મત છેક છેટું ઠરાવવામાં આવ્યું છે. જેમણે ભૂતાર્થોને અભ્યાસ કર્યો છે તે સર્વે એકમતે
