________________
૧૫૬
બુદ્ધિવાદને વિકાસ. એવી મોટી લેકપ્રતિષ્ઠાવાળા અને સત્યાસત્ય પકડી પાડતાં વાર ન લાગે એવી જાહેર રીતે અમલમાં આવેલા ભૂતાર્થોને પુરાવો આપનારા,-(મનુષ્યના નિષ્પક્ષપાત અને શ્રદ્ધાપાત્ર પ્રમાણની ખાતરી કરાવી આપનારી ઉપલી બધી શરતે જેમના જીવનમાં પૂર્ણપણે પળાઇ હોય એવા) સંખ્યાબંધ પુરુષોનું પ્રમાણ હોય એવો એક પણ ચમત્કાર આપણને ઈતિહાસમાંથી જડ અશક્ય છે.
૧૭૭૬ ની સાલ સુધી અપ્રસિદ્ધ રહેલા અને એના મરણ પછી પ્રકટ થયેલા “ડાયલોગ્સ ઓન નેચરલ રિલિજન” નામના એના ગ્રંથમાં ઈશ્વરના અસ્તિત્વના સમર્થનમાં ખ્રિસ્તીઓ તેમજ કેવળેશ્વરવાદીઓએ વિશ્વરચના પરથી વિશ્વને કર્તા સિદ્ધ થાય છે એવી જે દલીલ કરેલી તેને ઘુમે બેટી ઠરાવવાનો પ્રયાસ કર્યો. આ દલીલ એવી છે કે વિશ્વમાં રચનાના સ્પષ્ટ ચિહ્નો છે, સાથે સાધનનું યોગ્ય સંયોજન માલુમ પડે છે. માટે આ દુનિયા કોઈ પ્રખર બુદ્ધિશાળી વ્યક્તિની હેતુપૂર્વક ઘડાયેલી યોજના રૂપ હોવી જોઈએ. આ અનુમાનના વિરોધમાં હ્યુમાં કહે છે કે માત્ર બુદ્ધિશાળી વ્યક્તિજ આ વિશ્વરૂપ કાર્યનું પુરતું કારણ હોઈ શકે નહિ, કારણ આ સ્કૂલ વિશ્વના બંધારણના કારણ તરીકે સૂક્ષ્મ યેાજના હોવી જોઈએ અને જેમ સ્કૂલ વિશ્વના કારણની અપેક્ષા રહે છે તેમ સુક્ષ્મસૃષ્ટિના કારણની પણ રહે. આમ અનવસ્થાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય છે, કારણ જે સૂક્ષ્મસૃષ્ટિ, ધૂળના કારણરૂપ હોય તે સૂક્ષ્મનું કારણ શું? અને તે કારણનું કારણ શું? અને તેનું શું એમ પ્રશ્ન પરંપરા જારી જ રહેશે. આમ છતાં વિશ્વરચના પરથી તેને કઈ કર્તા છે જ એ દલીલ કદાચ ટકી શકે તે પણ એ દલીલ દ્વારા કઈ એવા જ પ્રભુનું અસ્તિત્વ પુરવાર થવાનું કે જેની શક્તિઓ માનવ શક્તિઓ કરતાં ઉચ્ચ હોવા છતાં ઘણું મર્યાદિત હશે, અને જેનું સૃજનકૌશલ્ય ઘણું અપૂર્ણ હશે. કારણ ઉચ્ચતર ધરણની સુષ્ટિએ આ વિશ્વ કદાચ ખામીભર્યએ જણાય અને એ કદાચ
