________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
૧૭૭ દ એ કાંઈ કેઈએ હેતુપૂર્વક ઉપજાવેલા બનાવો નથી, પરંતુ સંજોગોમાં વિરલ મિલનેનાં પરિણામરૂપ બનેલાં છે.
કુદરતી બનાવે અથવા દશ્યજગત અવિચળ સિદ્ધાંત અનુસાર સમકાલીન અસ્તિત્વ ધરાવતી અને એકની પાછળ એક આવતી એવી વસ્તુઓનું એક તંત્ર છે. ૧૯ મી સદીના પ્રારંભકાળમાં આ ભયાનક સિદ્ધાંત વિજ્ઞાનશાસ્ત્રના સૂત્ર તરીકે પ્રતિપાદિત કરવામાં આવ્યો હતો. મિલે પિતાના તર્કદર્શન' (System of Logic) નામના ગ્રંથમાં આ સિદ્ધાંતને વૈજ્ઞાનિક વ્યાપ્તિ ( Scientific induction) ના પાયા તરીકે વર્ણવ્યો છે. એને અર્થ એવો છે કે કઈ પણ ક્ષણે અખિલ વિશ્વની સ્થિતિ આગળની ક્ષણે એની જે સ્થિતિ હતી તેનું પરિણામ છે; આવી ક્રમવાર આવતી બે અવસ્થાઓ વચ્ચે કાર્યકારણભાવ કોઈની નિરંકુશ નડતરથી તૂટતો નથી. કાર્ય અને કાર વચ્ચેનો સંબંધ પલટાવનારી કે દાબી દેનારી કાઈ નડતર જ નથી. કેટલાક પ્રાચીન ગ્રીક તત્ત્વોને આ અખંડ કાર્યકારણના સિદ્ધાંતની ખાતરી થઈ હતી અને દરેક ક્ષેત્રમાં એ સિદ્ધાંત સાબીત કરવાનું કામ આધુનિક વિજ્ઞાને કર્યું છે. પણ આ સિદ્ધાંતનું આવું અમર્યાદિત પ્રતિપાદન કરવાની જરૂર નથી. હાલમાં વિજ્ઞાનશાસ્ત્રીઓ એ કહેલું સૂત્ર મર્યાદાપૂર્વક અને વધારે સયુતિક રીતે રજૂ કરે છે. આ શાસ્ત્રીઓ એટલું કબુલ રાખવા તૈયાર છે કે એ સિદ્ધાંત વિનાં વિશ્વ સંબંધી શાસ્ત્રીય જ્ઞાન અશકય થઈ પડે એમ છે; અને તેઓ અને કાર્યકારણનો સિદ્ધાંત કહેવા કરતાં અનુભવની એકતા તરીકે ઓળખાવવા વધુ ઉત્સુક છે. (કારણ કાર્યકારણને સિદ્ધાંત સ્વીકારવાથી અધ્યાત્મ વિદ્યા Metaphysics તરફ વળવું પડે છે એમ તેમનું માનવું છે.) આટલું કબુલવા તે તેઓ તૈયાર છે. કિંતુ તેમના પુરગામી કાર્યકારણના સિદ્ધાંતમાં અપવાદો કબુલવા જેટલા તૈયાર હતા તે કરતાં આ લોક અનુભવની એકતાના સિદ્ધાંતમાં અપવાદો સ્વીકારવા વધુ તૈયાર નથી, અર્થાત.
૧ર
