________________
૧૭૮
બુદ્ધિવાદને વિકાસ.
પોતાના સિદ્ધાંતામાં અપવાદો સ્વીકારવાની ખન્નેની સરખી ના છે.
આ વિકાસને સિદ્ધાંત કેવળ કુદરતને જ નહિ, પરંતુ મનુષ્યના મનને તથા ધર્માં, વિચાર અને સંસ્કૃતિના ઇતિહાસને પણ લાગુ પાડવામાં આવ્યા છે. Hegal હેગલે એ સિદ્ધાંત આખા વિશ્વને વ્યવસ્થાપૂર્વક લાગુ પાડવાને સૌથી પહેલે! પ્રયાસ કર્યો. હેગલ સૃષ્ટિવિજ્ઞાન-Natural Science−ને અભ્યાસી ન હતા, કિંતુ અધ્યાત્મશાસ્ત્રી હતા, એ વાત લક્ષમાં લેવી ઘટે છે. એના અતિ કઠણ તત્ત્વજ્ઞાનની (જનતાના) વિચાર પર ઘણી વિશાળ અસર થઈ હાવાથી એને વિષે એ ખેલ લખવા જોઈ એ. હેગલનું માનવું એવું હતું કે સમસ્ત વિશ્વ એ સ્વસત્તાના નિયમેાને બળે પ્રથમ પ્રકૃતિમાં પ્રાદુર્ભાવ પામી, અને પછી વ્યક્તિના અંતઃકરણમાં જીવાત્માની સંજ્ઞા પામી, વિશ્વની પ્રક્રિયામાં વ્યક્ત થતું દેશકાલાતીત નિર્વિશેષ તત્ત્વ છે. આથી એની ફિલસુફીતે નિવિશેષ વિજ્ઞાનવાદ Absolute Idealism કહે છે. ૧૯ મી સદીના પ્રચલિત વિચારા સાથે હેગલની ફિલસુરી મળતી આવતી; કારણ કે (Nature and Spirit) પ્રકૃતિ અને જીવાત્મા, જડ અને ચેતન બધાં વિષે વિશ્વની પ્રક્રિયામાં ઉતરતી ભૂમિકાથી ઉચ્ચ ભૂમિકા સુધી વિકાસક્રમ ચાલ્યેા આવ્યા છે, એવું હેગલની ફિલસુફ્રીમાં દર્શાવવામાં આવ્યું હતું. કદાચ સમકાલીન વિચારના આ સામ્યને લીધેજ હેગલની ફિલસુરી ઘણી આકષ ક થઈ પડી હતી. વિશ્વની પ્રક્રિયાને સંપૂર્ણ માને છે અને એના સમયના બીજા વિચારકાને લાગતું તેમ તેને ભિવિષ્યમાં વધુ વિકાસ થવાનેા સંભવ લાગતા ન હતા. આટલે અંશે હેગલની દષ્ટિ મર્યાદિત હતી. પણ એની ફિલસુરીના ગુણદોષનું સૂક્ષ્મ પરીક્ષણ કરવાનું આપણું કામ નથી. આપણે તે માત્ર એટલુંજ લક્ષમાં લેવાનું છે કે હેગલની ફિલસુફી વિજ્ઞાનવાદી હેાવા છતાં અને વિશ્વનું ઉપાદાન કારણ સ્થૂલ નહિ, પરંતુ સૂક્ષ્મ છે એમ જણાવતી હાતી છતાં પ્રાચીન, યથાશાસ્ત્ર મતાનું ખંડન કરવા માટે તે કાઈ પણ જડવાદી સંપ્રદાય જેટલીજ
