________________
૧૭૬
બુદ્ધિવાદની પ્રગતિ.
ડારવિનવાદે તેડી પાડ્યું. વિશ્વરચનાના આધારે ઈશ્વરનું અસ્તિત્વ પુરવાર કરવાની દલીલોની અયોગ્યતા કેન્ટ અને હ્યુમે તર્કદ્વારા દર્શાવી હતી, પરંતુ કુદરત અને કલાને સાદસ્ય છે એમ કહીને જે સાદસ્યને નામે ઈશ્વરકતૃત્વ પુરવાર કરવાનો પ્રયાસ થતે તે સાદસ્થ કુદરતમાંની પ્રાણપ્રક્રિયાના અવલોકન પછી ઘટી શકતું જ નથી. લૅગ (Lange) નામના જર્મન લેખકે ઘણી અસરકારક રીતે આ સાદસ્યની અયોગ્યતા પુરવાર કરી આપી છે. “અમુક ખેતરમાંના એકાદ સસલાને શિકાર કરવા ઈચ્છનાર પુરુષ હજાર બંદુકો મેળવી તથા ખેતરને ઘેરે ઘાલી પછી બધી બંદુકો ફેરવતું નથી, તેમ એકાદ ઘરમાં રહેવા ઇચ્છનાર પુરુષ પહેલાં આખું શહેર બંધાવી પાછળથી એક સિવાયનાં બધાં ઘરને ગડગડી જવા દેતા નથી. જે તેવો પુરુષ આ બેમાંનું એકાદ મહત્કાર્ય અમલમાં મૂકે તે તેને આપણે છેક બબુચક કહીશું. એના કાર્ય પરથી કોઈ પણ એમ નહિ જ માને કે તેની બુદ્ધિ તીવ્ર છે અને સાધ્ય સાધનનું યોગ્ય સંજન કરવામાં તે ઘણે પાવરધે છે. પણ કુદરત તે આજ પ્રકારનાં કાર્યો કરે છે. જેના વંશવિસ્તારનાં કાર્યમાં કુદરતનું ઉડાઉપણું છેક આંધળું છે. હજારમાં માત્ર એક જ વખત હેતુ ફલિભૂત થાય છે, સામાન્ય નિયમ તે વિનાશ અને નિષ્ફળતાનો છે. આવી ઢંગધડા વિનાની પ્રક્રિયામાં બુદ્ધિ જેવું કાંઈ હોય તે ખરેખખર એ બુદ્ધિ અતિશય ઉતરતી કોટિની લેખાય; અને એવી તુચ્છબુદ્ધિની પૂર્ણકૃતિને વ્યવસ્થા કે રચનાવાળી લેખવી એ તે રચનારની નાલાયકી દર્શાવવા બરાબર છે. દા.ત. મનુષ્યની આંખ લે. એક પ્રખ્યાત વિજ્ઞાનશાસ્ત્રી Hemholtz હેમહોઝે કહ્યું છે કે
જે કોઈ નેત્રશાસ્ત્રી મારા પર મનુષ્યની આંખ એક યંત્ર તરીકે મેકલે તે તેની યંત્ર બનાવવાના કામની બેદરકારી માટે તેને ઠપકો લખી હું એ આંખ તેના પર પાછી પધરાવું અને મારા પૈસા પાછા ધરી દેવાની માગણી કરૂં“ ડારવિને બતાવી આપ્યું છે કે કુદરતના
