________________
૧૫૪ -
બુદ્ધિવાદને વિકાસ, હતું, અને આ વિશ્વ પિતે અનાદિ, સ્વયંભૂ અને સ્વયંગતિમાન છે એવું જણાવવામાં આવ્યું હતું. આ પ્રગભ પ્રતિપાદનથી ખેંચ વાચકે ઘણા ચમકી ઉઠયા હતા.
હલબેચ ડિડેરને મિત્ર હતો. આ ડિડેરેને પણ એક સચ્ચિદ્વાદ (અથવા કેવળેશ્વરવાદ)માં શ્રદ્ધા ન હતી. ઘણું અગ્રગણ્ય વિચારકોની સહાયથી તૈયાર કરવામાં આવેલા એના જ્ઞાનકોષ (Encyclopedia) માં ચર્ચાવિરુદ્ધની લડતના મુખ્ય મુખ્ય વિચારેનો સમાવેશ હતો. એ “કેષ” કેવળ નિર્દેશગ્રંથ ન હતે પણ વિવેકશન્ય શ્રદ્ધાના વિરોધીઓએ ઉપાડેલી સમસ્ત પ્રવૃત્તિના પ્રતિનિધિરૂપ ગ્રંથ હતે. એને ઉદેશ ખ્રિસ્તી ધર્મ અને તેની અસલી પાપ વિષેની માન્યતામાંથી મનુષ્યનું ચિત્ત ઉઠાડી, આ વિશ્વ સુખરૂપ થઈ શકે એમ છે અને તેમાંના સાક્ષાત અનિષ્ટો મનુષ્ય સ્વભાવના કુદરતી અપરાધોનાં પરિણામો નથી પરંતુ અવળી સંસ્થાઓ અને પ્રતિકૂળ શિક્ષણનાં ફળસ્પ છે એવી વિશ્વ સંબંધી નવીન કલ્પના માનવહૃદયમાં જાગૃત કરવાનો હતે. મનુષ્યોને ધર્મના અયક્તિક જડ ગ્રાહમાં (Dogmas) રસ લેતાં અટકાવી તેમની વૃત્તિ સમાજ સુધારણના કાર્યમાં વાળવી. અને મનુષ્યનું શાશ્વત કલ્યાણ શ્રતિ પર અવલંબતું નથી, કિન્તુ સામાજીક પરિવર્તન પર આધાર રાખે છે, એવી જગજજનોને ખાતરી કરાવવી એજ ધ્યેય સિદ્ધ કરવા માટે રૂસો અને ડિડેરોએ જુદી જુદી રીતે સખત પ્રયાસો કર્યા હતા, અને તેમના એવા સહદય અને સતત શ્રમસાધ્ય કાર્યની પ્રાચીન મતાવલંબીઓ પર ભારી અસર થઈ હતી, રે! ખુદ ચર્ચની ભાવનામાં પણ તેથી કંઈક ફેરફાર થયે હતે. ૧૮મી સદીમાંનું કાન્સમાંનું કેથેલીક ચર્ચા ક્યાં અને ૧૯મી સદીમાંનું કયાં? એ બેમાં આસમાન જમીનને ફેર હતું. તેર રૂસે, ડિડેરે અને તેમના રણનુયાયીઓના કાર્ય વગર શું ચર્ચામાં સુધારે થયો હત? હું મેલીના શબ્દો નીચે ટાંકું છું. “બધાં ખ્રિસ્તિ ચર્ચો પોતપોતાના સિદ્ધાંતની મર્યાદામાં રહીને બનતી ઝડપે
