________________
૧૫૨
મુદ્ધિવાદના વિકાસ,
ચેાજના ધડાય ત્યાં સુધી આપણે મેરીએ સાફ કરવાના કામમાં ઢીલ કરી શકીએ નહિ. અને વાલ્હેરના સમયમાં ફ્રાન્સમાં પળાતા ધર્મ રોગ ઉત્પન્ન કરનારી ગટર જેવા જ હતા એમ કહેવામાં કશી અતિશયાક્તિ નથી. ફરિયાદને આ એક જવાબ છે; પરંતુ ખરા જવાબ તા એ છે કે જ્ઞાન, અને તેથી જ સંસ્કૃતિ, જેટલાં મંડન અને સાક્ષાત્ શેાધથી પ્રગતિ પામે છે તેટલાં જ ખંડન અને વિવેચનથી પણ પામે છે. જો અસત્ય, ધાર્મિક વ્હેમા અને પાખંડને સખત ફટકા મારવાની કેાઈ માણસમાં મુદ્દેિ હાય તા તેને ઉપયેગ કરવાની એની ફરજ છે; હા, કાઇ પણ સામાજીક ફરજો હોય તે તે એક ફરજ છે.
મંડનાત્મક વિચારણા માટે આપણે ફ્રેન્ચ વિચારકામાંના એક બીજા મહાન નેતા ા તરફ વળવું જોઇએ. એણે વાત્તેરથી જુદીજ રીતે વિચાર સ્વાતંત્ર્યના ઈતિહાસમાં પોતાને ફાળા આપ્યા. એ કેવળેશ્વરવાદી હતા, પરંતુ એને કેવળેશ્વરવાદ વાસ્તેરથી જુદા પ્રકારનેા, ધાર્મિક અને ઉમિ`પ્રધાન હતા. ખ્રિસ્તીધર્મ પ્રત્યે એ માન અને શંકાની મિશ્ર લાગણી ધરાવતા પરંતુ એને વિચાર વ્યુત્ક્રાંતિકારક અને પ્રાચીનમત (orthodoxy) ને ...હાનિકર્તા હતા. દરેક ક્ષેત્રમાં એ વિચાર અધિકાર વિરુદ્ધ હતા અને એ ઘણા અસરકારક નિવડેલે. વાસ્તેરનાં ઉપહાસ અને ખંડનાત્મક લીલેા કરતાં રુસાના સિદ્ધાંતાથી પાદરીવગ (clergy) કદાચ વધારે ભડકતા હતા. કેટલાક વર્ષ સુધી વિશાળ વસુધાના એક ભાગથી ખીજા ભાગમાં તેને ભાગાભાગ કરવી પડી હતી. ૧૯૬૨ની સાલમાં પ્રસિદ્ધ થયેલા એમિલ' નામના શિક્ષણશાસ્ત્ર પરના એના ઉત્તમ ગ્રંથમાં ધર્માંવિષે ધણું સુંદર લખાણ હતું. એમાં લેખના કેવળેશ્વરવાદનું દૃઢ પ્રતિપાદન અને ખ્રિસ્તીધમ ના સ્વિરપ્રેરિત હોવાના દાવાનું તથા બ્રહ્મવિદ્યાનું ખંડન છે. પેરિસમાં એમિલ (પુસ્તક)ને જાહેરમાં સળગાવવામાં આવ્યું હતું અને સોને પકડવાના હુકમ નિકળ્યા હતા. એના મિત્રાએ એને ન્હાસી જવાની
