________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
૧૪૭ વને પ્રયાસ નિષ્ફળ નિવડશે. આમ છતાં ખ્રિસ્તીશ્રુતિને ઉન્મલ કરે એવી અસરકારક દલીલે એનાં લખાણમાં ગુંથાયેલી છે. એનું ખ્રિસ્તીધર્મના ચમત્કારે સંબંધી “સ્વતંત્ર તપાસ’ નામનું ૧૭૪૮ માં પ્રકટ થયેલું પુસ્તક ઘણું ઉપયોગી હતું. ચર્ચ ચમત્કાર કરવાની શક્તિ ક્યારે ગુમાવી ?–એ પ્રશ્નને એના પુસ્તકમાં નવીન અને ભયંકર રૂપમાં રજુ કરવામાં આવ્યું છે. ગીબને મિડલટનની પદ્ધતિ કેવી રીતે કામે લગાડી એ આપણે હમણાં જ જોઈશું.
કેવળેશ્વરવાદીઓના અગ્રગણ્ય વિધીઓ પણ તેમની માફક બુદ્ધિની મદદ લેતા અને એમ કરવામાં અધિકારનો પાયો ખોદવામાં ઘણે અંશે સાધનભૂત થતા. Faith (શ્રદ્ધા)ના સર્વથી સમથ બચાવ રૂપે ગણાતા પાદરી બીશપ બટલરના “સાદસ્ય (Analogy) એનેલોજી નામક ગ્રંથથી મનુષ્યની શંકાએ શાંત થઈ તેના કરતાં વધારે નવી ઉત્પન્ન થઈ એમ કહેવાય છે. હાન વિલિઅમ પીટને એવો અનુભવ હતું અને એ ગ્રંથના વાચનથી ઉપયોગિતાવાદી મિલ પણ નાસ્તિક થયો હતે. ખ્રિસ્તીશ્રુતિમાં વર્ણવેલા અન્યાયી અને ક્રૂર ઈશ્વર, અને કુદરત દ્વારા સિદ્ધ થયેલા પ્રભુ,-બને એકજ ન હોઈ શકે એવું કેવળેશ્વરવાદીઓ કહેતા. તેના જવાબમાં બટલર કુદરતમાં પણ અન્યાય અને ક્રૂરતા છે એવું જણાવતે. બટલરની આ દલીલ શેફરુએરીના આશાવાદને ઉડાવી દેવા માટે ખરેખર સમર્થ હતી, પરંતુ બલટર પુરવાર કરવા માગતે એથી તદ્દન ઉલટું જ અનુમાન–અર્થાત ન્યાયી અને પરોપકારી ઈશ્વર છે જ નહિ એ—એની દલીલમાંથી ફલિત થતું. આપણે તદ્દન અજ્ઞાન છીએ; બધું શક્ય છે,-શાશ્વત નરક-અગ્નિ સુદ્ધાં અને આથી ખ્રિસ્તી સિદ્ધાંત સ્વીકારવો એ જ સહિસલામત અને ડહાપણભર્યો માર્ગ છે. આવા સંશયાત્મકવાદ તરફ પાછા વળવાની બટલરને જરુર પડેલી. બટલરની આ દલીલની ટીકામાં કરી શકાય કે ભેડા ઘણું ફેરફાર સાથે એ તર્કબાજી મક્કા કે ટિમ્બક્ટ્રમાં પ્રચાર પામેલા બીજા ધર્મોની તરફેણમાં પણ ચલાવી
