________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
૧૪૫
લેખકોએ પોતાના ગ્રંથમાં અતિમાનુષી ધર્મની ખંડનાત્મક ટીકા કરી એ એમનું અમુલ્ય કર્તવ્ય હતું, આપણે એમ પણ જોયું કે તેઓ નિસર્ગ ધર્મને વળગી રહેતા–અર્થાત સૃષ્ટિના સૃજનકર્તા, કુદરતી કાનુનથી તેનું શાસન કરનાર અને આપણું સુખ ઈચ્છનાર માયાળુ અને ડહાપણવાળા સાકાર પ્રભુને માનતા હતા. આવા સાકાર પ્રભુના અસ્તિત્વને સિદ્ધાંત પ્રાચીન તવેત્તાઓને આભારી છે અને ચેરબેરી (cherbury) ના લૈર્ડ હર્ટે સત્ય વિષે (On Truth) ના પોતાના નિબંધમાં એ સિદ્ધાંતને પુનર્જીવિત કર્યો હતું. આ માન્યતા જ નીતિની સ્થાપના માટે પૂરતી છે અને ખ્રિસ્તી ધર્મમાં સદાચાર માટે જે પ્રલોભને છે તે બીલકુલ નિરર્થક છે એવું કેવળેશ્વરવાદીઓ કહેતા. શેફસબેરીએ પિતાના Inquiry Concerning Virtue (સગુણ સંબંધી તપાસ) નામના પુસ્તકમાં નીતિને પાયે શે ? એ પ્રશ્નની ચર્ચા કરતી વખતે એમ જણાવ્યું છે કે સ્વર્ગ, નરકની સંસ્થા વિષેની યોજના અને તેને પરિણામે માનવ હદયમાં પુરતી સ્વાર્થી આશાઓ અને શંકાઓ એ સર્વ નીતિમાં બગાડ કરે છે. ખુદ સગુણનું સૌન્દર્ય એજ સહવર્તણુકની પ્રેરણું કરનારે સ્તુત્ય હેતુ છે. એ તે કેવળેશ્વરવાદને પણ નીતિશાસ્ત્રનું આવશ્યક અંગ માનતું નથી અને કહે છે કે એનીશ્વરવાદથી નીતિના પાયા ખોદાઈ જતા નથી. કેવળેશ્વરવાદ ત્યાં જ નીતિ અને અનીશ્વરવાદ ત્યાં અનીતિ જ, એવી વ્યક્તિ તેને માન્ય નથી. પરંતુ આ વિશ્વનો કોઈ નિયંતા છે એવી માન્યતા સગુણું આચરણને વેગ આપે છે એમ એ માને છે. એ પાકે આશાવાદી છે
અને જેમાં એક પ્રાણુને બીજાના લક્ષ્ય થવાની કુદરતી ફરજ લેખાય છે એવા સાધ્ય સાધનના સ્તુત્ય સંયોજનમાં એને પૂર્ણ સંતોષ છે. પરંતુ કુદરતના સમર્થ કર્તાની દયાવૃત્તિ સાથે કુદરતનાં ક્રર, કારમાં કૃત્યોને કેવી રીતે મેળ બેસાડી શકાય એ બાબતને ખુલાસે આપવાને શેફસ્ટ્રબેરીએ પ્રયાસ કર્યો નથી. એકંદરે સૃષ્ટિમાં
૧ ૦
