________________
વિચારસ્વાતંત્રને ઇતિહાસ. ૧૪૩ હવે જે ગુન્હેગારોને બદલે નિર્દોષને શિક્ષા કરવા કાજે ઈશ્વર પિતાની પ્રજાના પાલનના સામાન્ય નિયમોનો ભંગ કરે અને આપણા વર્તમાન જીવનમાં આપણી પ્રત્યે એવીજ અગ્ય વર્તણુક ચલાવે તે ભાવિજીવનમાં આપણી પ્રત્યે એવી વર્તણુક ચલાવવામાં નહિ આવે તેની ખાત્રી શી? જે ન્યાયના સનાતન સિદ્ધાંતોનો એકવાર ભંગ થયો તે એ ભંગ થતો જ્યારે ખટકશે એ આપણે કેવી રીતે કળી શકીએ ? પરંતુ જૂના. કરારમાંના ન્યાય અને શુદ્ધિ (Holiness ) ના આદર્શો વિચિત્રજ છે. જે મનુષ્યોને વધારે પવિત્ર ચિતર્યા છે તે વધારે નિર્દય અને શાપ દેવામાં વધારે મશગુલ જણાય છે. ઈશને Bald Pate “તારા માથા પર તાલ છે એવું કહેવા માટે પાક પયગમ્બર ઇલીશા નાના બાળકોને શાપ આપે છે એ કેવું આશ્ચર્યજનક લાગે છે! અને એથી વધારે આશ્ચર્યજનક તે એ છે કે તુરતજ બે ભંડાણ કરી નહાનાં બાળકને ઝુબેહ કરી જાય છે.
આગળ કહેવામાં આવ્યું છે કે આ યુગના બ્રહ્મવાદીઓ પ્રાયઃ ખ્રિસ્તી ધર્મને શ્રદ્ધામૂલક માનતા ન હતા. પરંતુ બુદ્ધિમૂલક માનતા હતા. સને ૧૭૪૧ માં ન્હાના હેત્રી ડવેલ નામના લેખકે “ક્રિશ્ચિઆનિટિ નોટ ફાઉન્ડેડ આન આર્ગ્યુમેન્ટ” એ નામનું રસિક પુસ્તક પ્રકટ કર્યું. આ પુસ્તક એફડમાં રહેતા એક યુવાન ગૃહસ્થને ઉદેશીને લખાયેલા પત્ર રૂપ હતું, અને બુદ્ધિમાં વિશ્વાસ રાખવાનાં હાનિકારક પરિણામે તેમાં નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો હતો. આ પુસ્તકમાં બેલના સિદ્ધાંતનું કટાક્ષયુકત વિવેચન છે અને ખ્રિસ્તી ધર્મ સ્વભાવથી જ અયુકિતક છે તથા તેમાં શ્રદ્ધા રાખવા ઈચ્છનારે બુદ્ધિને આશ્રય લે એ વિનાશકારી છે એવી વાત ઘટાવવામાં આવી છે. બુદ્ધિની ખીલવણી અને શ્રદ્ધાના વિકાસનાં પરિણામ જુદાં જુદાં આવે છે; દાર્શનિકને તેનું ઈન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાન જ દૈવી અસર મેળવવા માટે નાલાયક બનાવે છે; પોતાના પાઠ શીખવા ઉપરાંત જેને બીજી એક પણ વૃત્તિ હેતી નથી એવા
