________________
૧૪૮.
બુદ્ધિવાદના વિકાસ.
""
શકાય. ખરું જોતાં, બટલરે પાસ્કલની નીચે પ્રમાણેની દલીલને પાતાના ગ્રંથમાં ફરી ઉભી કરી છે. (પાસ્કલ કહેતા કે) “ ખ્રિસ્તી ધર્મ સાચા છે એવા અનેકમાં એકાદ સંભવ હાય તે! ખ્રિસ્તી થવામાં મનુષ્યનું કલ્યાણ છે; કારણ તે જુઠા ઠરે તે એમાં માનવા ખાતર મનુષ્યને કશી હાનિ પહેાંચશે નહિ અને તે સાચા ઠરશે તે તેને બેસુમાર લાલ થશે. ” ખ્રિસ્તીધમ સાચા પુરવાર થવાના ભારે સંભવ છે એવું દર્શાવવાને લટર પ્રયાસ કરે છે. પરંતુ બુદ્ધિની અને નીતિની દૃષ્ટિએ એની દલીલની અગત્ય પાસ્કલના જેટલી જ છે.. અટલરની લીલે વાચકને સરલ ન્યાયમાર્ગે એપ્લિકન ચર્ચમાંથી રામન ચર્ચ તરફ વાળે છે એમ દર્શાવવામાં આવ્યું છે. એ વાત નીચેના તક પરથી સ્પષ્ટ થશે. કેથલિક કદાચ બચી જાય એવું કેથલિક અને પ્રોટેસ્ટંટ બન્ને કબુલે છે અને કેથલિકાનું કહેવું છે કે પ્રેટેસ્ટ ટેને નિરંતર નરકવાસ થશે; માટે, કેથલિક ધમ સ્વીકારવા એ સહિસલામત મા છે. (ફ્રાન્સના ચેાથા હેત્રીએ આ પ્રમાણે દલીલ કરી હતી.)
ઇંગ્લેંડના કેવળેશ્વરવાદી સંબંધે મ્હે અતિ વિસ્તારથી લખ્યું છે, કારણકે એક બાજૂએ ઇંગ્લેંડમાં બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્યવાદના ઇતિહાસમાં તેઓ અગત્યનું સ્થાન ભાગવે છે અને ખીજી બાજૂએ એઇલની સાથે સાથે તેમણે પણ ઈંગ્લીશ ચેનલની બીજી બાજૂના દેશમાંના સમ લેખકેાની વાણીના વિસ્તાર રૂપ બનેલેા વિચાર પૂરા પાડયા છે. આ લેખકેાની લેખન ચમત્કૃતિને પ્રતાપે ફ્રાન્સને શિષ્ટસમાજ મેઇલ અને ઇંગ્લેંડના કેવળેશ્વરવાદીઓએ પૂરા પાડેલા વિચાર પર મુગ્ધ થયે હતા. હવે આપણે વાસ્તેરના યુગમાં વિચરીએ છીએ. એ પુરેપુરા કેવળેશ્વરવાદી હતા. વિશ્વની ઘટના જોતાં તેને કાઇ સચેતન કોં છે અને લેાકવ્યવહારની સુવ્યવસ્થા અથવા પ્રપંચના કલ્યાણ માટે ઇશ્વરની જરુર છે એમ એ માનતા અને અનીશ્વરવાદને તીવ્ર વિરાધ કરતા. ધાર્મિક સહિષ્ણુતા સ્વીકરાવવા માટે એણે જે સફ્ળ શ્રમ ઉઠાવ્યો તથા ધાર્મિક મૂઢ ગ્રાહા (Superstitious) સામે એણે જે
