________________
૧૩૪
બુદ્ધિવાદના વિકાસ.
હાવાથી એનાં લખાણાની ઇંગ્લેંડ અને ફ્રાંસમાં ભારે અસર થયેલી.. બન્ને દેશામાંના ખ્રિસ્તી ધર્મ પર હલ્લા કરનારાને એઇલનાં લખાણામાંથી સારી શસ્ત્ર સામગ્રી પ્રાપ્ત થઇ. ખ્રિસ્તી ધર્મોપર પ્રથમ તે અંગ્રેજ કેવળેશ્વરવાદીએએ અતિ ઉત્સાહ અને શક્તિથી હુમલા કર્યાં. એમના લેખે જોકે હાલમાં ભાગ્યેજ કાઇ વાંચે છે છતાં તેમણે ઇશ્વરાક્ત ધર્મના અધિકાર સામે તકરાર ( કલમ યુદ્ધ ) ઉઠાવીને ચિરસ્મરણીય કામ સાધ્યું.
બુદ્ધિ દ્વારા જેમનું અસ્તિત્વ પ્રતિપાદ્ય મનાતું એવા નિસગ ધર્માંના દેવતા અને ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રણેતા પ્રભુ તે એકજ છે કે કેમ એ પ્રશ્ન પર એ બે પક્ષા વચ્ચે તકરાર ચાલ્યા કરી. કેવળેશ્વરવાદીને એ એની એકતા અસંભવિત લાગી. બુદ્ધિગમ્ય ઇશ્વરસ્વરુપ અને શ્રુતિપ્રાક્ત ખ્રિસ્તી ધર્મમાં વર્ણવેલા ઇશ્વરના સ્વરૂપ વચ્ચે આસમાન જમીનનું અંતર લાગ્યું, પરંતુ આ બે વિરોધી પક્ષા એ બાબતને સમાન રીતે સત્કારતા અને અનિવાય લેખતા. શ્રુતિના બચાવ કરનારા સમથ પુરૂષા પણ કેવળેશ્વરવાદીની માફક બુદ્ધિતેજ પ્રાધાન્ય આપતા અને બુદ્ધિના આશ્રય લેવાથી એમનામાંના કેટલાક તે પાખ ડમતધારી બન્યા હતા. આ વાતના સમનમાં આપણે માત્ર સૌથી વધારે સમ શ્રુતિરક્ષક કલાકનું ઉદાહરણ આપી સંતેષ પામીશું. ત્રિમૂર્તિવાદના સિદ્ધાંત પરનું એનું લખાણ સયુક્તિક નથી, વળી બંને પક્ષા નીતિની વૃદ્ધિને પોતાનું મુખ્ય ધ્યેય માનતા એ વાત લક્ષમાં લેવી ઘટે છે. શ્રુતિરક્ષકે માનતા કે સત્કર્મ કે દુષ્કમના ભવિષ્યમાં યાગ્ય બદલા કેદડ મળશે એવા શ્રુતિને સિદ્ધાંત નીતિપ્રચાર માટે આવશ્યક છે. કેવળેશ્વરવાદી માનતા કે નીતિને આધાર કેવળ મુદ્ધિ છે અને ખ્રિસ્તી ધર્મમાં નીતિની દૃષ્ટિએ ઘણું વાંધા લેવા જેવું છે. બન્ને પક્ષેા નીતિની પ્રીતિ પ્રકાશતા હતા. આખી અઢારમી સદીમાં એંગ્લીકન દેવળના ધર્મગુરૂઓ churchmen નીતિને માદક લેખતા. ધર્માંત્સાહી જતાના આત્માને ચર્ચમાં
