________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૨૭
કામણવિદ્યાના અસ્તિત્વને માનવું એ બાઇબલ પુસ્તકને ન માન્યા અરાબર છે એવા ઉદ્ગારા (John Wesley Hobbes) એ જોન વેસ્લિએ પૂર્ણ સત્યથી ઉચ્ચાર્યાં હતા; કારણુ, એ વિદ્યાના અસ્તિત્વના પુરાવા માઇબલ પુસ્તક સિવાય અન્ય સ્થળે-વ્યવહારમાં—મળી શકતા ન હતા. ફ્રાન્સ અને હાલેંડમાં શયતાનની આ મેલી પ્રવૃત્તિમાં લેાક એકીવખતે રસ લેતા અને અશ્રદ્દા દાખવતા થયા—સ્કાટલે ડમાં ઇશ્વર વિદ્યાનું પૂર જોર હોવાથી ૧૭૨૨ માં એક સ્ત્રીને શકપર આળવામાં આવી હતી. આમ છતાં સત્ર એ મેલી વિદ્યાના અસ્તિત્વ વિષે ઉંડી શંકા ઉત્પન્ન થઇ હતી. આધુનિક વિજ્ઞાન અને આધુનિક ફિલસુપ્રીના જન્મકાળમાં જ ડાકણા સંબંધીને વ્હેમ સામાન્યતઃ ઘટતા ગયા એ કઇ આકસ્મિક યાગ ન હતા. પરંતુ અનેક મુદ્ધિયુક્ત વિચારાના પ્રચારનું એ ક્રમિક પરિણામ હતું.
(૧) ૧૭ મા શતકના કદાચ સશ્રેષ્ઠ અંગ્રેજ વિચારક હામ્સ નાસ્તિક (Free thinker) અને જડવાદી હતેા. જડવાદને તેના એપીકયુરીઅન રૂપમાં પુનર્જીવિત કરનારા એના મિત્ર ફ્રેન્ચ તત્ત્વવેત્તા (Gassendi) ગેસેન્ડીની હામ્સ પર અસર થઇ હતી, છતાં તે અંતઃકરણ સ્વાતંત્ર્યનેા અગ્રગણ્ય હિમાયતી ન હતા. નિરંકુશ, છેલ્લા પાટલાની નિગ્રહ નીતિની તે હિમાયત કરતા. પોતાના (Levithan) લેવિધન પુસ્તકમાં એણે જે રાજનીતિ પ્રતિપાદન કરી છે તેમાં એણે અન્યક્ષેત્રાની જેમ ધક્ષેત્રમાં પણ રાજકર્તાને આપ ખુદ સત્તા આપી છે અને સરકારી ધમ પાળવાની પ્રજાની અનિવાય કરજ છે એવા અભિપ્રાય દર્શાવ્યા છે. આવી રીતે એ પુસ્તકમાં ધાર્મિક જુલમની નીતિને બચાવ કરવામાં આવ્યા છે. પરંતુ ચર્ચને સ્વતંત્ર સત્તા આપવામાં આવી નથી. Hobbes હામ્સને સિદ્ધાંત આમ નિગ્રહનીતિની હિમાયત કરે છે છતાં જે નિયમેા પર હોમ્સે પેાતાના સિદ્ધાંત ધાયા તે નિયમે! બુદ્ધિવાદના હતા. એણે ધર્મ અને નીતિને રાખાં કર્યું। તથા સાચી નૈતિક ફિલસુી અને કુદરતના કાનુનને
