________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યના ઇતિહાસ.
૧૨૫
ની સખ્ત છતાં માત્ર અવ્યવસ્થિત ટીકા થતી હતી તે લેખાનું ઐતિહાસિક વિવેચન કરવામાં આવ્યું અને વ્યવસ્થિત ઐતિહાસિક વિવેચનથી એ પ્રમાણભૂત લેખાની મહત્તા તેાડી પાડવામાં આવી.
સત્યાના કેવળ નિઃસ્વાર્થ પ્રેમ એ સત્યાના પેાતાની આશાએ, શકાઓ, કે પોતાના ભાવિ સાથે ગમે તેવા સંબંધ હોય છતાં તેના સબંધ લક્ષમાં લીધા વગર સત્યાને સત્યા માટેજ તદ્દન તટસ્થ પ્રેમ, એ દરેક યુગના વિરલ સદ્ગુણ છે—અને સાચેજ ઠેઠ પ્રાચીન રામ અને ગ્રીસના સમયથી એવા તટસ્થ પ્રેમ પ્રત્યેક યુગને વિરલ ગુણજ રહ્યા છે. આનેજ વૈજ્ઞાનિક આદશ કહી શકાય. એ વિરલ ગુણનું અસ્તિત્વ આપણે ૧૦મા શતકમાં જોઈ શકીએ છીએ. પ્રાકૃતિક શાસ્ત્રના આધુનિક (પદ્ધતિએ ) અભ્યાસ વાસ્તવિક રીતે એ શતકથી શરૂ થયેા કહી શકાય. એ અગાઉ પણ કેટલાંક પૂર્વ ચિન્હા પ્રાકૃતિક શાસ્ત્રના અભ્યાસની શરૂઆતની આગાહી કરી રહ્યા હતા. આપણે તેમની અવગણના કરતા નથી, પરંતુ સાચા અભ્યાસ તે ૧૭ મા શતકથીજ શરૂ થયેા કહેવાય, એ યુગમાં સત્યના કેવળ નિઃસ્વા પ્રેમથી પ્રેરાયેલા અનેક સુવિખ્યાત ચિંતા હતા. અતિ કુશાગ્ર બુદ્ધિવાળા આ ચિંતકેામાંના કેટલાક લેાકેા ખ્રિસ્તી ધર્મની વિશ્વ સંબંધી ચેાજના અયુક્તિક છે એ અનુમાન પર આવ્યા અને પોતપેાતાના સ્વભાવ પ્રમાણે એ યેાજનાના ઇન્કાર કરવા લાગ્યા, ત્યારે ખીજા કેટલાકે મહાન્ ફ્રેન્ચ નર પાસ્કલની માફક બુદ્ધિ કરતાં શ્રદ્દાને માટી ગણી. આપણે થાડાં ઉદાહરણ લઇએ. એકન પેાતાને પ્રાચીનમતાવલખી તરીકે ઓળખાવતા પરંતુ અંતરથી તે ખરેખરા કેવળશ્વરવાદી હતા; ગમે તેમ હા, પરંતુ એના લેખામાં ઉંડી નજર નાંખતાં માલુમ પડે છે કે સત્યના વૈજ્ઞાનિક અન્વેષણને તે ઘણું ઉત્તેજન આપતા અને તેમાંથી અધિકારને દૂર કરવા તે ચાહતા. આધુનિક અધ્યાત્મશાસ્ત્રના પ્રણેતા તરીકે સુવિખ્યાત થએલા ડેકાટ ( Descartes ) સ્વભાવને ભીરૂ હોવાથી, ભલે એના લેખા દ્વારા અધિકારારૂઢ ધર્મગુરૂઓને
