________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૫
આવી. પરિણામે લૂઝની સજા રદ કરવામાં આવી; અને રાજાએ જુલમની ભાગ થઈ પડેલી વ્યક્તિઓને પેન્શન બાંધી આપ્યા. આ અનાવ વિષે વાત્તેર લખે છે કે આવા જુલમેા પ્રાંતમાંજ સંભવિત હતા. મુખ્ય રાજધાની પેરિસમાં ધર્માધપણું ગમે તેટલું સબળ હતું છતાં વિવેકબુદ્ધિને પ્રધાનસ્થાન હતું. વગર વિવેકે માત્ર આંધળી ધ – ભક્તિથી જુલમે! ગુજારવા પેરિસમાં અશકય હતા.
સિવૅન સામેના મુકમાનું પરિણામ ઉપર જેટલું કરુણ ન હતું છતાં એને અને કેલેના મુકદમા એકજ પ્રકારના હતા. સિવેનના મુકમામાં પણ અન્યાયી સખ્તી વાપરવા માટે ટુલૂઝની સરકાર જવાબદાર હતી. તેના પર તેની પુત્રીને કેથલિક થઇ જતી અટકાવવા માટે ડૂબાડી દેવાને આરેાપ મૂકવામાં આવ્યા હતા અને તેને તથા તેની પત્નીને માતની સજા ફરમાવવામાં આવી હતી. સદ્ભાગ્યે સિવે ન સહકુટુંબ સ્વીટ્રેઝલેંડ ાસી છૂટયા અને ત્યાં જઇ વાલ્હેરના હૃદયમાં પેાતાની નિર્દોષતા હસાવી શકયા. વાતેરને એ સા રદ કરાવતાં નવ વ` લાગ્યાં અને આ સમયે ટુલૂઝમાં જ સજા રદ થઈ. વાસ્તેર ૧૭૭૮માં પેરિસ ગયા ત્યારે લેાકેાના ટાળાંઓએ તેને કેલે અને સિવેનના પ્રાણદાતા' તરીકે જય જયકાર કર્યાં અને હર્ષોંના પાકારાથી તેને વધાવી લીધેા, વાસ્તેરે કેલેના હિસ્સાના સંબંધમાં મતાંતરક્ષમા નામના પ્રબંધ લખ્યા છે; પરંતુ તેના કરતાં ધાર્મિક જીલમ વિરુદ્ધ તેણે જે નિઃસ્વાર્થી અને વ્યવહારુ પ્રવૃત્તિ ઉપાડી તે વધુ ઉપયેગી હતી. લાક અને (Bayle ) મેઇલના ગ્રંથાને મુકામલે વાસ્તેરને ગ્રંથ નકામા છે. એ ગ્રંથમાં વાસ્તેર જે સ્વાતંત્ર્યની હિમાયત કરે છે તે મર્યાદિત પ્રકારનું છે અને જાહેર અધિકારની નાકરીએ અને ઉચ્ચ પછી state religion રાજધમ પાળનારાઓનેજ અપાવી જોઇએ એવા એને (વાસ્તેરનું) મત હતા.
આપણે ઉપર જોયું તે મુજમ્મુ વાસ્તરે મત સ્વાતંત્ર્ય સંબંધી પેાતાના પુસ્તકમાં જે વ્યવસ્થા બતાવી હતી તે મર્યાદિત હતી. આમ
