________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૧૭
જર્મનીમાં ધમ સ્વાતંત્ર્ય સ્થાપિત કરવામાં Jurists કાયદાશાસ્ત્રીઓ તેમજ ભગતપથીઓને ફાળે ખરેખર પ્રશંસનીય હતા. પરંતુ જનીમાં સત્વર ધર્મ સ્વાતંત્ર્ય સ્થાપિત થવાનું સર્વોત્કૃષ્ટ કારણ તેા કદાચ પ્રશિના સિંહાસન પર મહાન ફ્રેડરિક જેવા બુદ્ધિવાદી વિરાજ્યા એ હતું. ૧૭૪૦માં ફ્રેડરિક સિંહાસનસ્થ થયા ત્યાર પછી ઘેાડે મહિને રાજ્યના એક કાગળમાં (State paper ) તેણે ધર્મનીતિના પ્રશ્નની ચર્ચા જોઇને કાગળના હાંસિઆમાં એવી ટીકા લખી કે દરેક માણસને તેને પેાતાને યેાગ્ય લાગે તે માગે સ્વપ્રાપ્તિનાં સાધના યોજવાની છૂટ હોવી જોઇએ. નીતિ ધર્મ પર અવલંબતી નથી અને તેથી દરેક ધર્મોંમતમાં નીતિનુ અસ્તિત્વ સ'ભવે છે. જો પથમાં નીતિમત્તા હાય તેા અનુયાચી સારા નાગરિક થઇ શકે છે. અને પ્રજાજના ચેાગ્ય નાગરિકા નિવડે એથી વધુ અપેક્ષા રાજ્ય રાખી શકે નહિ પ્રજાજનો કયા ધર્મ પાળે છે એ રાજ્યના વિચાર વિષય નથી. ફ્રેડરિકના આવા વિચારનું સયુક્તિક પરિણામ એ આવ્યું કે જમન સંસ્થાનમાં પૂર્ણ ધર્મ સ્વાતંત્ર્ય સ્થપાયું. કેથલિક પથીને ચઢાવીને પ્રેટસ્ટટાની સમાન કરવામાં આવ્યા અને વેસ્ટફાલિઆની સન્ધિના ભંગ કરી પ્રત્યેક પ્રતિષિદ્ધ ધર્મ પથ પ્રત્યે પૂણ સહિષ્ણુતા દર્શાવવામાં આવી. ફ્રેડિરકે તે મુસલમાન સંસ્થાનવાસીઓને પણ પેાતાના રાજ્યના કેટલાક ભાગેામાં Mahomedan settlers મુસલમાન રહીશાને આશ્રય આપવાને વિચાર ઘડેલે. કયાં ત્રીજા જ્યાના સમયનું ઈંગ્લેંડ, ૧૫મા લુઇ વખતનું ફ્રાન્સ તથા પાપાની છાયામાં ઉછરતું ઇટલિ અને કયાં પ્રશિઆના સિંહાસનસ્થ મહાન ફ્રેડરિકના સમયનું જની ? આધુનિક યુરાપના કાઇ પણ દેશમાં પૂર્ણ ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય તા દેવનિંદક’ વાસ્તેરના મિત્ર, અને નાસ્તિક, બુદ્ધિવાદી રાજા ફ્રેડરિકના રાજતંત્ર દરમ્યાન સ્થાપિત થયું હતું એ મીના જોઇએ એટલા ભારપૂર્વક પ્રદર્શિત કરવામાં આવી નથી, કિંતુ ધર્મ સ્વાતંત્ર્યના ઇતિહાસમાં એ મીના અતિ ઉપયાગી છે.
