________________
૧૧૬
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય.
ધમ મર્યાદા ઓળંગે છે; કારણ ટામેસિયસ કહે છે કે પાખંડમત જ્યાં સુધી કાયદેસર ગુન્હા ન લેખાય ત્યાં સુધી પાખડીએને કનડવાને રાજ્યાધિકારીને Legal right કાયદેસર અધિકાર નથી, અને પાખંડમતનું પાલન એ કાંઈ કાયદેસર ગુન્હા નથી, પરંતુ માત્ર ભ્રાંતિ છે, કારણ એવા મતનું પાલન કરવાની વાત મનુષ્યની ઈચ્છા બહારની છે. ખરી વસ્તુસ્થિતિ આમ હાવાથી રાજ્યાધિકારીને ઇતરધર્માં સામે દમન ચલાવવાને લેશ માત્ર અધિકાર નથી. વળી ટામેસિયસ એવા અભિપ્રાય દર્શાવે છે કે મતકતા અને પ્રજા કલ્યાણને કા કારણ જેવા કશા સબંધ નથી; રાજ્યમાં એક જ સરખા ધર્મ પળાતા હોય તેા જ પ્રજાકલ્યાણ સાધી શકાય એવા કાંઇ અનિવાયૅ નિયમ નથી. રાજ્યની કોઇ વ્યક્તિ જ્યાં સુધી રાજ્યને વફાદાર હોય ત્યાં સુધી તે ગમે તે ધર્મમત પાળતી હોય છતાં રાજ્યની સ્થિતિને તે કશી અસર કરતી નથી. આવા ઉદ્દામ વિચારે દર્શાવી ટામેસિઅસ મતાંતરક્ષમાની સુંદર હિમાયત કરે છે. છતાં એણે સૂચવેલું મતસ્વાતંત્ર્ય પણ પૂર્ણ નથી. એના સમકાલીન લેખક લાકના ગ્રંથાની એના પર ધણી અસર થયેલી અને તેથી જ લાકે નાયાલક ગણાવેલા ૫થાને ટામેસિઅસ પણ મતસ્વાત ંત્ર્યની લહાણીમાં ખાતલ રાખવાની સૂચના કરે છે.
ધર્મ સ્વાતંત્ર્યના પ્રચારમાં ( કાયદા શાસ્ત્રીએની ) (Jurists) જે અસર થઇ તે આપણે અવલેાકી; પરંતુ વિશેષમાં આપણે ભગતપંચ (જર્મનીમાં ઉભા થયેલા પ્રોટેસ્ટંટ પંથના એક ઉપપથ અથવા ફાંટા ) ની હિલચાલની નોંધ લેવી ઘટે છે. આ હિલચાલ ધર્માંત્સાહથી રંગાયલી હતી, જે ધર્મોત્સાહ લૂથરપથી ધર્મગુરુઓની બાહ્યાચારવાળી ઇશ્વરવિદ્યાને પ્રત્યાધાત રૂપ હતા; અને ૧૮મી સદીના ઉત્તરામાં ઘણા સાહિત્યકારોએ ખાસ કરીને લેસિંગે–ભગતષ થીઓની લડતને ઉત્તેજન આપ્યું હતું.
