________________
૧૨૨
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય. સામે કાયદાનું કશું ચાલે નહિ. દાખલા તરીકે, જે કઈ મનુષ્ય અસ્વીકૃત (Unorthodox) વિચારે પ્રદર્શિત કરે તે મુલ્કી અધિકારની નોકરી તેને ન મળે એમ બને, અને કદાચ એની પ્રગતિ થતી પણ અટકે. કાયદો તે કાર્યનું કે વિચારનું પૂર્ણ સ્વાતંત્ર્ય બક્ષતે હોય પણ સમાજ એ સ્વાતંત્ર્યમાં કાપકૂપ કરે એમ બને. હવે, ક્ષમાયુક્ત સામાજીક વાતાવરણ ઉત્પન્ન કરવા માટે “જ્યુરિચ્છિક્ષનલ પદ્ધતિ કે પૃથક્કરણપદ્ધતિ વધારે અનુકૂળ છે એ પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યો છે. ફિનિ (જેના ધમસ્વાતંત્ર્ય' નામના ઉત્તમ ગ્રંથને આધારે મહે આ પ્રકરણનો મોટો ભાગ રચ્યો છે તે) “ક્યુરિસ્ડિક્ષને પદ્ધતિ વધારે પસંદ કરે છે. એ કહે છે કે “ક્યુરિસ્ડિક્ષન પદ્ધતિની ચોજના વિચારસ્વાતંત્ર્યના સાચા હિમાયતી સોસીનસે ઘડી અમલમાં મૂકવાનો નિશ્ચય કર્યો હતો, ત્યારે પૃથક્કરણ પદ્ધતિને આશ્રય આ સહિષ્ણુ પ્રકૃતિના જળસંસ્કાર વિરોધીઓએ લીધે હતું. આ ઉપરથી “યુરિસ્ડિક્ષન પદ્ધતિ વધારે પસંદ કરવા ગ્ય છે એ પુરવાર થશે. “જ્યુરિસ્ટિક્ષન” પદ્ધતિની તરફેણમાં બીજી દલીલ એ છે કે ઈંગ્લેંડ, જર્માનિ અને ઇટલિ જેવા દેશે જ્યાં બલિષ્ટ ચર્ચે રાષ્ટ્રની હકમત નીચે ચાલે છે ત્યાં પૃથક્કરણ પદ્ધતિના પ્રચારવાળાં અમેરિકાનાં સંસ્થાને કરતાં વધુ સ્વાતંત્ર્ય અને વધુ મતાંતરક્ષમાં પ્રવર્તી છે. અમેરિકાના સ્વાતંત્ર્યના સંગ્રામમાં અમેરિકાની ઉત્તમ સેવા બજાવનાર ટોમસ પેઈન પ્રત્યે અભિપ્રાય દર્શાવનારું પુસ્તક પ્રકટ કરવા માટે અમેરિકાના લેકેએ કમકમાં ઉપજાવે એવી નીચ કૃતઘતા દર્શાવી હતી. હજુ પણ ઘણાંખરાં વિશ્વવિદ્યાલયમાં સ્વતંત્ર વિચાર ધરાવનાર અમેરિકનને ઘણું ખમવું પડે છે અને એના બધા
૧. ઉ. ત. ૧. પુનર્વિવાહ ૨. આંતરલગ્ન અને ૩. પરધર્મ સ્વીકાર ની કાયદેસર છૂટ હોય છે પણ સમાજ છૂટ આપતું નથી. આ ત્રણેમાંનું કોઈપણું કૃત્ય કરનારાને સમાજ કનડે છે.
(ઉ. ત. ખ્રિસ્તી-મણિશંકર રત્નજી ભટ્ટ
