________________
૧૦૬
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય.
છતાં એના સમકાલીન સે નામના લેખકે જે ધર્મપ્રણાલિકાની હિમાયત કરી હતી તેની સરખામણીમાં વૈતેરની પરિપાટી વધારે વિશાળ હતી. સે જન્મથી સ્વિસ હોવા છતાં, ઈતિહાસ અને સાહિત્યની દૃષ્ટિએ કાન્સને હતે. તેની આદર્શ સંસ્થા ધર્મપાટસ્થ સરકારના કરતાં ભાગ્યે જ કંઇક વધારે સારી નિવડી હેત. એને હેતુ સાંસારિક ધર્મ સ્થાપિત કરવાને હ–અર્થાત જેમાં ખ્રિસ્તીધર્મના બધાં સિદ્ધાંત અંધશ્રદ્ધાથી પળાતા ન હોય એવી ધર્મપ્રણાલિકા પ્રચલિત કરવાનો હતો. આમ છતાં એની ધર્મ સંસ્થામાં ખ્રિસ્તી ધર્મના એની નજરમાં સમાજને પ્રાણરૂપ ગણાતા કેટલાક સિદ્ધાંત-જેવા કે ઈશ્વર છે, પુરુષોને પ્રાણને સુખપ્રાપ્તિ અને દુર્જનને દુઃખપ્રાપ્તિ થાય છે, ધર્મના મુખ્ય મુખ્ય નિયમો સ્વીકારનારા મનુષ્ય પ્રત્યે સહિષ્ણુતા દાખવવી એ આપણી ફરજ છે વગેરે સિદ્ધાંતે વગર ચૂકે પળાવા જોઈએ; અને એવા અનિવાર્ય સિદ્ધાંતને અવગણનારને દેશનિકાલની સજા કરવી જ જોઈએ એ તેને (સેન) આગ્રહ હતે. એ યોજેલી ધર્મ પ્રણાલિની તરફેણમાં એમ કહી શકાય ખરું કે એ પ્રણાલિ સ્વીકારનાર રાજ્યમાં બધા- ખ્રિસ્તી પશે અને કેવળેશ્વરવાદીઓને પણ સ્થાન મળી શકતછતાં એ પરિપાટીથી મતરવાતંત્ર્ય પૂર્ણપણે સ્થાપિત થઈ શકત નહિ. રૂસ (એની નજરે જણાતા) કેટલાક અનિવાર્ય સિદ્ધાંતોનું અચૂક પાલન થવું જોઈએ એ આગ્રહ દર્શાવીને મતાંતરક્ષમાને અસ્વીકાર કરે છે. ધર્મપ્રણાલિકાની આ ગંભીર ખામી છે. અમુક સિદ્ધાંત સમાજ પર બળાત્કારે લાદી તે પરોક્ષ રીતે મનુષ્યનું ધર્મસ્વાતંત્ર્ય ઝુંટવી લે છે. પરંતુ ફ્રાન્સના વિપ્લવ સમયે ધર્મનીતિના જે અનેક અખતરા થયા તેમને એક સેની ધર્મપ્રણાલિકાના આધારે અજમાવવામાં આવ્યો હતો એટલી અસના મતની અસર આપણે કબુલવી જોઈએ.
કાન્સના પ્રચંડ વિપ્લવને પરિણામે ત્યાં ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય
