________________
}e
છુટકારાની આશા.
આ પુસ્તકમાં એમ ઉપદેશવામાં આવ્યું છે કે ખરી નીતિનું મૂળ ધ નથી; અને ગ્રંથકાર ખ્રિસ્તીધમ ને લીધે જે અનિષ્ટા ઉત્પન્ન થયાં તે દર્શાવવા માટે તે ધર્મોના ઇતિહાસનું અવલેાકન કરે છે. આત્માના અમરત્વના સિદ્ધાંત વિષે તે લખે છે કે એ સિદ્ધાંત સૌથી વધુ માન્ય થયેલા છે, જનહિતાર્થે એ સિદ્ધાંતમાંની શ્રદ્ધા અત્યંત શ્રેયસ્કર છે, પરંતુ માનવબુદ્ધિ અને તસિદ્ધ દલીલેાથી કસીએ તેા એ ખીલકુલ સંગીન લાગતા નથી. પણ ગ્રંથકારે આ અભિપ્રાય તથા ખીજા કેટલાક ફકરાએ બીજી આવૃત્તિમાંથી કાઢી નાંખ્યા હતા. ચેરેશનના સમયના એક જેઝુટે (Jesuit) અતિભયંકર અને દુષ્ટ અનીશ્વરવાદીઓમાં ચેરેાનની ગણના કરાવી છે. ખરું જોતાં ચેરેાન કેવળેશ્વરવાદી હતા, પરંતુ તે જમાનામાં અને ત્યાર પછી પણ ચિરકાળ સુધી ખ્રિસ્તેતર કેવળેશ્વરવાદીને અનીશ્વરવાદી તરીકે એળખાવતાં કેાઈ અચકાતું નિહ. જો ચેરેાનને ચેાથા હેત્રીને આશ્રય ન હેાત તે તેના પુસ્તકને જપ્ત કરવામાં આવ્યું હાત અને તેના પર પણ ગુજરી હોત. એ પુસ્તક આપણને રેનાસાંયુગ–જેને મેન્ટેન પ્રતિનિધિરૂપ હતા તેના વાતાવરણમાંથી વધતે એછે અંશે આક્રમણશીલ બુદ્ધિવાદના નવયુગમાં લઈ જતું હાવાથી ખાસ અગત્યનું છે.
૧૪, ૧૫ અને ૧૬મા શતકમાં પહેલવહેલાં ઈટાલિમાં અને પછી ખીજા દેશમાં Humanism સરકારી સહ્રયતાના પ્રચારથી બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્યની શરુઆત થાય અને જ્ઞાન પુનઃ પ્રગતિ કરી શકે એવું વાતાવરણ ઉપસ્થિત થયું તથા ભવિષ્યમાં થનારા અધિકારના પરાજયમાં અત્યંત મદદગાર નિવડનારી મુદ્રણકળાની અને પૃથ્વીના કેટલાક નવા ભાગેાની શેાધે થઈ.
પણ સ્વાતંત્ર્યને વિજય કેવળ મુદ્ધિથી જ થઈ શકે એમ ન હતું. એ વિજય ખીજા કારણેા પર પણ અવલંબિત હતા. પાપની સત્તાની પડતી, રામ ધમ રાજ્યની અવનતિ, અને જે રાજ્યામાં સાંસારિક લાભાની દૃષ્ટિએ ધર્માધિકારીઓની રીતિનીતિ નિર્માંતી અને
