________________
૧૦૦
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય. વે ઉવીથ ધ ડિસેન્ટર્સ નામનું લઘુ પુસ્તક લખ્યું. ડિસેન્ટર્સ ધર્મ વિષયમાં અતિ રીઢા બંખોર છે, તેમના પ્રત્યે નમ્ર નીતિથી વર્તવું નિરર્થક છે, એમની ખાનગી સભાઓના એકેએક ઉપદેશક વક્તાને ફાંસીને લાકડે લટકાવવો જોઈએ તથા એવી ધર્મદ્રહી સભાઓમાં હાજરી આપનારાને પણ દેશનિકાલ કરવા જોઈએ, એવી એવી ડિસેન્ટર્સ વિરુદ્ધ માર્મિક, કરડાકીભરી સૂચનાઓ એ ગ્રંથમાં કરવામાં આવી છે. આ માર્મિક શબ્દમાં ડિફેને એંગ્લિકન પક્ષના અસહિણું વિચારેની જે ઉંડી સૂગ હતી તે સ્પષ્ટ થાય છે. પ્રથમ તે એંગ્લિકન પક્ષના વિચારોના આ અતિરમુજી પરંતુ ગંભીર સત્યમય તાદશ ઠઠ્ઠાચિત્રથી ડિસેન્ટર્સ બીચારા ભયગ્રસ્ત થયેલા, કિંતુ એંગ્લિકન ચર્ચાને ધર્મગુરુઓ ડિફેના પુસ્તકની વકૅકિત બાબર કળી ગયા, અને કેધાવેશમાં આવી જઈ તેમણે ડિફેને દંડ કર્યો, તેને ત્રણવાર જાહેરમાં અપમાનિત કર્યો અને ન્યુડેંટના કારાગૃહમાં મેકલ્ય.
પરંતુ ઈગ્લેંડના ટેરિ–સંરક્ષણવાદી પક્ષે મતાંતરક્ષમાને જે વિરોધ કર્યો તેની અસર અલ્પસ્થાયી નિવડી. અઢારમા શતકમાં ખ્રિસ્તી ધર્મપથના અનુયાયીઓનાં હદયો મતાંતરક્ષમાની ઉચ્ચ ભાવનાથી અલ્પાધિક રંગાવા લાગ્યાં હતાં અને નવા પંથની સ્થાપના પણ થવા માંડી હતી. અધિકારાધર્માધિકારીઓ ઓછા ધમધ થયા હતા અને ચર્ચના ઘણું આગેવાન ધર્મગુરુઓ પર બુદ્ધિવાદની અસર પહોંચી હતી. વસ્તુસ્થિતિ એટલી બધી પલટાઈ હતી કે જે ત્રીજા જ્યોર્જ રાજા આડા ન આવ્યા હોત તે ૧૮ મી સદીના અંત પહેલાં કેથલિકની બધી અપાત્રતા દૂર થઈ ગઈ હત. એ લેકેને ઉચ્ચાધિકાર માટે નાલાયક ઠરાવનારાં કારણે દૂર કરવાને કાયદો પસાર કરવા માટે બનેં ઉત્તમ વાકચાતુર્ય વાપર્યું હતું, અને પિટ પણ એ સુધારો જોવા અતિ ઉત્સુક હતું, છતાં ૧૮૨૯ ની સાલ સુધી એ કાયદો પસાર થયો નહિ અને થયે તે પણ આયલેંડમાં બળ
