________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૯૯
ગમે તેમ હા; લાકના સ્વાતંત્ર્ય વિચાર મર્યાદિત છે, છતાં એનું ‘મતાંતરક્ષમા’નું પુસ્તક અતિ ઉપયેગી અને અમૂલ્ય છે . અને એ ગ્રંથમાંની લીલાને આધારે ખુદ ગ્રંથના કતાં ધારતા હતા તેથી વધારે આગળ આપણે મતાંતરક્ષમા અને બુદ્ધિવાદના ક્ષેત્રમાં પ્રગતિ કરી શકયા છીએ. વિરાગને બદલે રાગવૃત્તિને એ ગ્રંથમાં પ્રાધાન્ય આપવામાં આવ્યું છે અને ધર્મ સંસ્થામાં ઉથલપાથલ કરવાની તેમાં ભલામણ છે. ચર્ચ –ધમસ પ્રદાય એ તે માત્ર સ્વતંત્ર અને યાદચ્છિક સમાજ છે. એ સમાજને કાઈ પણ મ્હાને વિધર્મી પર બળાત્કાર કરવાના અધિકાર નથી. લાકના વિચારા સ્પષ્ટ સમજવા માટે આપણે એણે કરેલા એક ઉલ્લેખ લક્ષમાં લઇએ. જો નાસ્તિકેાને મળજોરીથી વટલાવવાના હોય તો કાઇ પણ ચર્ચ–ધમ સંપ્રદાયના કાઇ પણ ધર્મ ગુરૂ પેાતાનાં અપાર સત્તા અને સૈનિકદળને ખળે તે કામ કરી શકે તેના કરતાં પેાતાના સ્વગીય સૈનિકેાની સહાયથી તે કામ સહેલાઇથી કરવાને ઇશ્વર વધારે સમર્થ છે.’ શહેનશાહ ટીએરિયસે ઉચ્ચારેલા-દેવાનું અપમાન થતું હાય તે! ભલે દેવા વેર વાળવાને વિચાર કરી લે ’–એ વાક્ય અને લાકના કથનમાં ખાસ ફેર નથી. ફેર માત્ર પ્રમાણને છે. લાકનું કથન ટીમેરિઅસના કથન કરતાં સહેજ નમ્ર છે. બન્નેનું તાત્પ એકજ છેઃ—અસત્ય અને પાખંડીમતાના સ્થાપન કે પ્રચારથી ઈશ્વર નારાજ થતા હોય તે તે મતાને દાખી દેવાનું કામ ઈશ્વરનું છે, કાઈ ધ સંસ્થાનું નથી.
ઉદ્દામ Anglicans એપ્લિકનેને Nonconformists નેન્કેન્કેમિસ્ટ પ્રત્યે સહિષ્ણુતા દર્શાવાય એ સમૂળગું રુચતું ન હતું. આથી ૧૮ મી સદીના આરંભમાં એગ્લિકન પક્ષ ભારે લાગવગ ધરાવતા થયા ત્યારે નેન્કન્ફમિસ્ટની સ્વતંત્રતા જોખમમાં આવી પડી. આવી ભયકારક વસ્તુસ્થિતિથી ઉશ્કેરાઇ ફેશ નામના એક ચુસ્ત નેન્કન્યૂમિ સ્ટે મતાંતરક્ષમાના સિદ્ધાંત પર વક્રાક્તિયુક્ત હુમલા કરનારું (The shortest way with the Dissenters ધ શેશટેસ્ટ
