________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ
જાગવાની ભીતિ ઉત્પન્ન થઈ ત્યારે જ. દરમ્યાન ૧૮૧૩ની સાલમાં એકમૂત્તિવાદીઓને કાયદાનું રક્ષણ આપવામાં આવ્યું હતું, છતાં તેમની પૂરેપૂરી અપાત્રતા તે ૧૮૪૦-૫૦ વચ્ચેના વર્ષોમાંજ દૂર થઈ હતી. યહુદિઓને તે ઠેઠ ૧૮૫૮ સુધી નાગરિકના પૂર્ણ હકકે મળ્યા ન હતા.
' ૧૯મા શતકમાં ઈગ્લેંડ જે ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય ભગવતું થયું એ મુખ્યતઃ ઉદારમતવાદીઓના સસ્ત પ્રયાસનું જ પરિણામ હતું. ઉદાર મતવાદીઓ (Liberals) નું અંતિમ ધ્યેય ધર્મસત્તાને રાજ્ય અને પ્રજાના કલ્યાણાર્થે ઉપયોગ કરવાને તથા રાજસત્તા અને ધર્મસત્તાનાં ક્ષેત્રે ખાં કરવાનું હતું. આ વિચારે કૈંકના પૌતંત્રને લગતા સિદ્ધાંતના પરિપાક રૂપ હતા. ૧૮૬૯ની સાલમાં આયલેંડમાંના ચર્ચામું સમૂળું પરિવર્તન કરીને ઉદારમતવાદીઓએ પોતાનું ધ્યેય અંશતઃ સિદ્ધ કર્યું હતું અને પછી ૪૦ વર્ષ બાદ એજ નીતિ વેલ્સમાં લાગુ પાડવાને તેમણે યત્ન આદરેલો. આમ પ્રચલિત વસ્તુસ્થિતિમાં કટકે કટકે પરિવર્તન કરવાની પ્રથા અંગ્રેજોની રાજનીતિ અને એમની મનોદશાનું વિશિષ્ટ લક્ષણ સૂચવે છે. બ્રિટિશ સામ્રાજ્યના બીજ દેશમાં (ધર્મસત્તા અને રાજસત્તાની) અલગ રાખવાની પદ્ધતિ System of separation.” પ્રચલિત છે; ત્યાં રાજ્ય અને કેાઈ પણ સંપ્રદાયને કશે સંબંધ નથી અને ચર્ચા માત્ર યાદચ્છિક સમાજ જ છે. ચર્ચાને અધિકાર માત્ર તેના સભ્યો પર જ છે અને ધર્મ ગુરુઓ બીજી કોઈ પણ બાબતમાં માથું મારી શકતા નથી. પરંતુ રાજ્ય અને ચર્ચાને જ્યાં સંબંધ છે ત્યાં ( ઐહિકવાદ) લોક કલ્યાણાર્થે ધર્મસત્તાનો ઉપયોગ કરવાની પ્રથા ઉત્તેજન પામતી નથી એવું માનવાને કારણ નથી. રાજ્ય તરફથી ચર્ચાને વહીવટ કરવાની પદ્ધતિથી પણ વૈરાગ્યને બદલે રાગવૃત્તિ ખીલી છે અને ઐહિકવાદ પ્રગતિ પામ્યો છે. આના સમર્થનમાં ૧૮૭૦માં પસાર થયેલા કેળવણીના કાયદાને તથા ૧૮૭૧માં શારદાપીઠમાં ધાર્મિક પરીક્ષાઓ લેવાની પ્રથા બંધ
