________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૭૩
તે તું પણ ઈંગ્લેંડના કેથલિકપક્ષ પ્રત્યે તેવી વર્તણુક ચલાવ' એવું રાણી ઇલિઝાબેથને સૂચન કરીને, ઉપલા સિદ્ધાંત પેાતાને માન્ય હતા એવું ખતાવી આપ્યું હતું.
વળી પ્રોટેસ્ટંટ ધર્મમાં જ્ઞાન કે સંસ્કારને ઉદ્દીપ્ત કરે એવાં તત્ત્વ ન હતાં. ઇંગ્લેડેતર દેશેામાં પ્રવર્તેલી ધમસુધારણાની પ્રવૃત્તિ જેટલી સ્વાતંત્ર્યને પ્રતિકૂળ હતી તેટલી જ પ્રખેાધ થવામાં અંતરાયરૂપ હતી. આઈબલમાં દૃર્શાવેલા વિચારોથી વિરુદ્ધ વૈજ્ઞાનિક શેાધ કરનાર જેમ પાપના ધાર્મિક જીલમમાંથી ઉગરવા મુશ્કેલ હતા તેમ લૂથરના હાથે પણ બચવા અશક્ય હતા. બાઈબલનાં શાસ્ત્રીય કથનાને રામન ધર્માચાર્યોં તેમજ પ્રોટેસ્ટટ લેાકેા એવા અર્થ કાઢતા કે ખાઇમલ ચૂડેલ ગણાતી સ્ત્રીઓને પ્રાણઘાતક નિવડયું. બાઈબલનાં કથનેાને આધારે એવી સ્ત્રી પર પારાવાર જુલમ વષૅવવામાં આવ્યા. જમ્મૂનીમાં પ્રેટેસ્ટટ ધર્મના પ્રચાર થવાથી વિદ્યાવિકાસની પ્રવૃત્તિ લાંબા કાળ સુધી પાછી હરી હતી.
ધર્મ સુધારણાની પ્રવૃત્તિથી સીધી રીતે વિચારસ્વાતંત્ર્ય સ્થપાયું નથી તેમ એ પ્રવૃત્તિથી પ્રજાજનને જ્ઞાનસંસ્કાર પ્રાપ્ત થયા નથી; પણ સુધારકાની અનિચ્છા છતાં એ પ્રવૃત્તિથી સ્વાતંત્ર્યની લડતને પુષ્ટિ મળી હતી. એ પ્રવૃત્તિનું પરિણામ અગ્રગણ્ય સુધારકોએ ઈચ્છેલું તેથી ભિન્ન આવ્યું પણ તે આડકતરી રીતે અને ચિરકાળ વીત્યા પછી જ. પ્રથમ તે પશ્રિમના ખ્રિસ્તી પ્રદેશામાં જે મેટા પક્ષેા ઉભા થયા હતા તથા એક સર્વોપરિ ધર્માધિકારીને સ્થાને અનેક ધર્માધિકારીઓ પોતપોતાની ધસત્તા જમાવી બેઠા હતા—એક દેવને બદલે અનેક દેવેની પૂજા દાખલ કરી બેઠા હતા—તેથી સાધારણ રીતે ધર્મ ગુરુએની સત્તા ઢીલી થઈ. ધાર્મિક સંપ્રદાય છિન્નભિન્ન થઈ ગયા. બીજું, પ્રોટેસ્ટટ રાજ્યમાં સર્વોપરિ ધાર્મિક સત્તા રાજાને સેાંપવામાં આવી હતી; રાજાને ધ સંસ્થાનું હિત રક્ષવા ઉપરાંત અન્ય લાભા પણ સંભાળવાના હતા; અને રાજદ્વારી કારણેાસર ધાર્મિક અસહિષ્ણુતાના
