________________
કર '
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય ભિન્ન સંસ્થાને રાજ્ય અને ધર્મનાં ક્ષેત્ર માં રાખવાં કે નહિ એ વિષેનો નિર્ણય કરવામાં સ્વતંત્ર હતાં. અમેરિકન રાજ્યમાં બન્ને ક્ષેત્રે પરસ્પર અસંબદ્ધ રાખવાને લગભગ નિયમજ થઈ પડે એનું ખાસ કારણ કદાચ એ છે કે એ સિવાય કોઈ અન્ય પરિપાટિમાં પંથ પંથ વચ્ચે પરસ્પર સહિષ્ણુતા સ્થાપવી મુશ્કેલ થઈ પડત. અમેરિકન રાજ્યમાં જે કે મેટે ભાગે મતસ્વાતંત્ર્ય અને ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય સ્થપાયાં છે, ગમે તે પંથ પિતાના અંતરના અવાજને પ્રમાણ ગણું યથેચ્છ ન્યાય વ્યવહાર ચલાવી શકે છે, છતાં સર્વ પંથને રાજદ્વારી હકેકા કે નાગરિક તરીકેના હકકા સરખા મળ્યા નથી. મેરિલેંડ અને કેટલાંક દક્ષિણનાં રાજ્યમાં અનીશ્વરવાદીઓને હજુ પણ રાજ્યની પદવીઓ માટે લાયક ગણવામાં આવ્યા નથી.
હવે ઈગ્લેંડ તરફ વળીએ. ઇંગ્લેન્ડમાં પણ જે ઈન્ડિપેન્ડન્ટ પક્ષનું ધાર્યું થયું હતું તે પ્રજાતંત્ર (Commonwealth) ના સમયમાં (ત્યાં પણ) રાજ્ય અને ધર્મનાં ક્ષેત્રે ખાં કરવાને અખતરે અજમાવાયો હેત. પરંતુ મલે પોતાના અધિકારના બળે એ પદ્ધતિ અમલમાં આવવા દીધી નહિ. નવા પ્રજાકીય ચર્ચામાં પ્રેક્ષ્મી ટેરિઅન ઇન્ડિપેન્ડન્ટ અને Bapists (જળસંસ્કારવાદીઓ) સર્વને
સ્થાન હતું પરંતુ રોમન કેથલિક અને ઍપ્લિકન સિવાયના ખ્રિસ્તી પંથને પૂજાસ્વાતંત્ર્ય આપવામાં આવ્યું હતું. પાર્લામેન્ટ (પ્રતિનિધિ સભા) ને અધિકાર હેત તે આ અપૂર્ણ સ્વાતંત્ર્યને પણ તેણે માત્ર નામનું જ કરી નાંખ્યું. હેત, પ્રેઅિટેરિઅન લોકે મતાંતરક્ષમાને શેતાનનું કાર્ય લેખતા અને શક્ય હેત તે તેમણે -ઈન્ડિપેન્ડન્ટ પક્ષને રંજાડવામાં બાકી રાખ્યું ન હોત. પરંતુ કેમલના આપખુદ રાજતંત્રમાં એંગ્લિકન પક્ષના માણસે પણ શાંતિથી રહેતા અને યહુદી પ્રત્યે પણ સહિષ્ણુતા દાખવવામાં આવતી. પ્રસ્તુત સમથમાં દશે દિશામાંથી સામાન્ય કારણોસર મતાંતર ક્ષમા અને ધર્મ સ્વાતંત્ર્ય પ્રતિપાદિત કરવાની હિમાયત કરનારા પોકારે ઉઠતા હતા.
