________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૯૫ અસંગત અને અયોગ્ય હતો. ક્ષમા અક્ષમાનું તેમાં મિશ્રણ હતું, છતાં તે સમયના લોકોના મત અનુસાર અને સંજોગોને તદ્દન અનુરૂપ હતો.
એજ ૧૬૮૯ ના વર્ષમાં જહોન લેંકને પહેલો સુપ્રસિદ્ધ મતાંતરક્ષમાને લગતે પત્ર” પ્રકટ થયો. ત્યાર પછી બીજા ત્રણ પત્ર પ્રસિદ્ધ થયા, જેમાં તેના સિદ્ધાંતને પૂર્ણ વિસ્તારથી સમજાવવામાં આવ્યો છે. આ નિબંધની મુખ્ય દલીલ એવા સિદ્ધાંત પર જાયેલી છે કે પૌરસરકારનું કાર્યક્ષેત્ર ધર્મનાં કાર્યક્ષેત્રથી તદન ભિન્ન છે, રાજને ધર્મવિષયમાં માથું મારવાને વાજબી અધિકાર નથી; રાજ્ય
એ તે પિતાના સભ્યોનાં અંદગી, માલમિલ્કત, આરોગ્ય અને સ્વાતંત્ર્ય રક્ષનારે એક સમાજ જ છે. સામાજીક ઉન્નતિ કરવી એ રાજધર્મની પરાકાષ્ઠા છે. બીજા માણસોની જેમ રાજ્યના ન્યાયાધીશને પણ વ્યક્તિની નૈતિક કે આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ સાધવાનું કામ સંપાયેલું નથી. એ કર્તવ્ય ધર્મગુરુઓનું છે. ફેજદારી ન્યાયાધીશ તે માત્ર બહારની સત્તા, સ્થૂલ સત્તા વાપરી શકે, પરંતુ સદ્ધર્મનું લક્ષણ એ છે કે તેની અંતરાત્માને પ્રતીતિ થવી જોઈએ. અંતરિન્દ્રિયને જેમાં વિશ્વાસ ઉત્પન્ન થાય તે જ સાચે ધમ, ઉપરચેટિયા કબુલાત અને અંતરમાં ઉંડી ઉડી શંકા એ પાખંડ ધર્મ-સગવડીએ ધર્મ-કાયરનો ધર્મ, સાચો ધર્મ નહિજ ધર્મનાં સત્ય મનમાં ઠસવાં જોઈએ. પણ મન પ્રભુએ એવું ઘડ્યું છે કે બળાત્કાર, જુલમ કે દબાણથી તે વશ થઈ શકે નહિ. ફોજદારી ન્યાયાધીશેની સખી આમનિષ્ફળ નિવડે છે. વળી અમુક ધર્મ સર્વ પાસે કબુલાવવા માટે રાષ્ટ્ર કાયદાઓ ઘડે એ પણ અગ્ય છે, મૂખામી ભરેલું છે. કારણ શિક્ષા વિના કાયદા નકામા અને શિક્ષા પ્રતીતિજનક ન હોવાથી શિક્ષા ફરમાવવી એ અયોગ્ય અને અસભ્ય પગલું ગણાય.
વળી, શિક્ષાથી મનુષ્યની માન્યતાઓ ફેરવી શકાતી હોય તે
