________________
૯૬
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય. પણ એ માર્ગે મેક્ષ સાધવ અસંભવિત છે. જે બધા જ અંધ શ્રદ્ધાથી રાજ્યકર્તાઓની ઈચ્છાને વશ થાય અને રાજધર્મ સ્વીકારે તે શું ? નરક્યાતના અને ઐહિક દુઃખમાંથી વધુ માણસો ઉગરી શકે એવી ચક્કસ આશા બાંધી શકાય ? કદી નહિ. કારણ આ. દુનિયાના રાજકર્તાઓના ધર્મ જુદા જુદા છે; આથી સાચો ધર્મ તે કેવળ એક જ રાજ્યમાં પ્રચલિત હોય. પરિણામે બીજા રાજ્યની પ્રજાઓ “જેનિક નાયમાન સભા એ ન્યાયે અસત્ય ધર્મમાં માનનારા રાજાને અનુસરીને પાયમાલ થઈ જાય. અહા ! આ પ્રથાથી મહાન વિનિષ્ટ ઉપજે. અંધશ્રદ્ધાથી રાજધર્મને અનુસરવામાં આ એક જ હાનિ નથી. એ પદ્ધતિ પ્રચારમાં આવવામાં મનુષ્યના સુખ દુઃખને આધાર તેમના ઈષ્ટ દેવ દેવીઓ પર ન રહેતાં તેમની જન્મ ભૂમિ પર રહેશે. આ તેમની દેવભાવના કેટલી અજુગતી લાગે છે! બળાત્કારે પ્રજા પાસે રાજધર્મ સ્વીકારાવવામાં મનુષ્યને આત્મદ્ધાર અશક્ય છે. લૈંક પોતાના નિબંધમાં આવી જ મતલબની દલીલ પર ભાર મૂકે છે. જે પ્રજાજનો પાસે રાજધર્મ બળાત્કારે સ્વીકારાવવામાં રાજ્યને વાજબી લેખીશું તે પરિણામ એ આવશે કે જે એક બે રાજ્યમાં સાચે ધર્મ પ્રવર્તત હશે તે સિવાયનાં બધાં જ રાજ્યોની પ્રજાને અસત્ય ધર્મ ગ્રહણ કરવાની ફરજ પડશે, રાજકમના વાજબીપણની દલીલના બળે જે ઈગ્લેંડમાં પ્રેટેસ્ટટ ધર્મને ઉત્તેજન આપવામાં આવે તે એ નિયમાનુસાર કાન્સમાં કેથલિક ધર્મને પ્રચાર કરવામાં આવશે. જે ઇગ્લેંડમાં યોગ્ય, સાચું અને કલ્યાણ કારક લેખાય તે રેમ, ચીન અને જીનીવામાં પણ સાચું લેખાશે. આમ અનેક અસત્ય પાખંડમતે રાજ્યસત્તાને પરિણામે પ્રચારમાં આવશે. અસહિષ્ણુતાથી આવી વસ્તુસ્થિતિ ઉપસ્થિત થાય છે, અને આથી વધુ બુરી દશા શી હોઈ શકે ? માટે મતાંતરક્ષમા અવશ્ય સ્વીકાર્ય છે; કારણ એના વાતાવરણમાં જ સત્યધર્મને સુપ્રચલિત થવાની ઉત્તમ તક પ્રાપ્ત થાય છે. '
