________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યનો ઈતિહાસ એ પિકામાં કવિ મિટન જે ધર્મ અને રાજ્યનાં ક્ષેત્રે ભિને કરવાની તરફેણમાં હતો તેને પોકાર ઘણે પ્રબળ હતે. મતાંતર ક્ષમાના ચુસ્ત હિમાયતી તરીકે મિલ્ટન સુપ્રસિદ્ધ છે.
- - રાજાજ્ઞા વગર પ્રકટ થનારા લેખે પર કઈ પણ પ્રકારનાં બંધન ન રાખવાની માગણી કરનારા Areopagitika એરિઓપ. ગાઈટિકા નામના પિતાના ગ્રંથમાં મિલ્ટને છાપખાનાના સ્વાતંત્ર્ય. માટે તીવ્ર ઝુબેશ ઉઠાવી છે. છાપખાનને છૂટ આપવા માટે એણે વાક્યાતુર્યયુક્ત જે જે દલીલે રજુ કરી છે તે સામાન્યતઃ હરેક પ્રકારના વિચારસ્વાતંત્ર્ય માટેની મજબુત દલીલો છે. એ ગ્રંથમાં એણે બતાવી. આપ્યું છે કે છાપખાનાં પર મુકનિયંતી નીમવાથી મનુષ્ય પોતાને સુવિજ્ઞાત જ્ઞાનના પ્રદેશમાં પિતાની બુદ્ધિ વાપરતે અટકશે એટલું જ નહિ. (તેની બુદ્ધિ એ સખ્તીને પરિણામે સ્થૂલ થતી જશે એટલુંજ નહિ, પરંતુ ધાર્મિક અને વ્યવહારિક ક્ષેત્રમાં જ્ઞાનની પ્રગતિ અટકી જશે, બન્ને ક્ષેત્રમાંનાં સત્યના અન્વેષણમાં બુદ્ધિની ગતિ કુંઠિત થશે, સર્વ પ્રકારની વિદ્યાને અદ્ય પર્યત મળતું ઉત્તેજન બંધ થશે અને સત્યની શોધ સદંતર અટકી જશે, આમ અનર્થની પરંપરા ઉભી થશે. નવા નવા અભિપ્રાયે પ્રકટ કરવાથીજ સત્યની પ્રગતિ થઈ શકે છે; સ્વતંત્ર ચર્ચાથી જ સત્યાન્વેષણ થઈ શકે છે; એ સત્યે આપણે અવગણવાં ન જોઈએ. સત્યની સરિતાનાં સલિલ પ્રગતિના સાગર પ્રત્યે સતત ઉછાળાં મારતાં નહિ વહે તો તે સૂકાઈ સંકુચિત થઈને રૂઢિ અને અંધશ્રદ્ધાના કાદવવાળા બંધ ખાબોચિયાં રૂપ થઈ જશે. પુસ્તકપ્રસિદ્ધિના કાર્ય પર જે આચાર દષ્ટાને કડક ડોળો ફરતેજ રહે તે કોઈ પણ ક્ષેત્રમાં પ્રગતિ કરવાની આશા આકાશકુસુમવત છે. બેકન પણ કહે છે કે મુદ્રણનિયંતાની પસંદગીથી પ્રકટ થતાં પુસ્તકે માત્ર પ્રચલિત સમયના વિચારોના વાહક હોય છે, એમનાં દ્વારા પ્રગતિનો માર્ગ સરળ થતો નથી. જે જે દેશમાં મુદ્રણનિયંતા નીમવાની પદ્ધતિનું કડક પાળને કરવામાં આવ્યું છે તે તે દેશના.
