________________
છુટકારાની આશા. વખતે ઘણું લોકે જેમને વિચાર સરખોયે કરતા નથી અને જેને બીજા બધાં સુધારક મંડળો દેવનિંદક લેખતા એવા સેસાઈનીઅન નામના સુધારક મંડળે પિતાને સીધે અને દઢ ટેકે આપી બહુ જ આગળ ધપાવી હતી. એ સેસાઇનીઅન સુધારકેની બહોળી અસર વિષે આવતા પ્રકરણમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવશે.
ધર્મસુધારણાની હિલચાલના એક બીજા પરિણામ વિષે હજુ આપણે કંઈક લખવાનું છે. એ હિલચાલથી રોમન ચર્ચની હસ્તી જોખમમાં આવી પડી હતી. તેનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવા માટે તથા ધર્મસુધારણાની વિરોધી પ્રવૃત્તિને પહોંચી વળવા માટે ચર્ચાને કચરો સાફ કરી,–અર્થાત તેને સડે દૂર કરી તેનું નવવિધાન કે તેની પુનર્ઘટના કરવાની ધર્માધિકારીઓને આવશ્યકતા જણાઈ. કેથલિક ધર્માચાર્યોએ ઉપાડેલી ચર્ચાના નવવિધાનની આ પ્રવૃત્તિ એ ધર્મસુધારણાની હિલચાલનું પરોક્ષ પરિણામ હતું. પિપ પાલ ત્રીજાથી માંડીને જે નવા પિપે આવ્યા તે ખરા મનથી ધર્મરક્ષા કરવા ઉત્સુક હતા. એમણે પોપની રેમન કેથલિક ધર્માચાર્યની ગાદી તથા તેની સાધન સંપત્તિની એક સૈકા સુધી રક્ષણાત્મક લડત ખેડી શકાય એવી રીતે પુનર્વ્યવસ્થા કરી. જેસ્યુઈટ પંથની સ્થાપના, તપાસસમિતિની સ્થાપના, ટેન્ટની સભા, મુદ્રણનિયંતાની નિમણુંક –આ બધાં રેમન ધર્માચાર્યોમાં જે નવચેતન પ્રકટયું હતું તેના આવિષ્કાર રૂપ જ હતાં, અને એ સર્વે ધર્મસુધારણાની પ્રોટેરરંટ પ્રવૃત્તિથી ઉભી થયેલી નવી વસ્તુ સ્થિતિને પહોંચી વળવાનાં સાધન જ હતાં. રોમન કેથલિક ધર્માચાર્યની (Papacy) ગાદીમાં જે કંઈ સુધારે કરવામાં આવ્યો તે રોમની ધર્મસંસ્થામાં શ્રદ્ધા રાખનારનું સદ્ભાગ્યે જ ગણાય. પરંતુ આપણે આ બાબત સાથે કશે સંબંધ નથી. રોમન કેથલિક પોપેએ જે આત્મસુધારણાની હિલચાલ ઉપાડી લીધેલી તેને મુખ્ય હેતુ તે (વિચાર) સ્વાતંત્ર્યને વધુ સફળતાથી દાબી દેવાનો હતે. આપણે આલેખવા માંડેલા વિષયની ચર્ચામાં આ વાત
