________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
કિંતુ અનીશ્વરવાદી નહિ જ. મતાંતરક્ષમાની દૃષ્ટિએ નાગરિકના અમુક હકકાની છૂટ આપવામાં આવે, પણ બધાની નહિ; અથવા તેા શાસક સત્તા શાસિત વિધર્મી પ્રત્યે ક્ષમા દર્શાવે એટલે તેમનાં ધર્માનુષ્ઠાનમાં શાસક તરફથી કશી કનડગતા ઉભી કરવામાં ન આવે પરંતુ વિધર્મી હાવાને કારણે તેઓને જાહેર પદવી કે અમુક મુકરર ધંધાઓના અધિકાર ન જ મળે. આમ મતાંતરક્ષમામાં સમાયલા ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યના અનેક ક્રમ છે અને એ સ્વાતંત્ર્ય અપૂર્ણ છે. પશ્ચિમના દેશામાં હાલ જે ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય ભાગવાય છે તે મતાંતરક્ષમાના અનેક ક્રમાદ્વારા પ્રાપ્ત થયું છે.
८७
મતાંતરક્ષમાના આધુનિક સિદ્ધાંતના ઉદ્ભવ માટે આપણે ત્રિમૂર્તિ વાદનું ખંડન કરી એકમૂત્તિવાને જન્મ આપનાર ઇટાલિઅન સુધારકમંડળના આભારી છીએ. ધર્મ સુધારણા ( Reformation ) ની પ્રવૃત્તિને પ્રચાર ઈંટેલિમાં થયા હતા, પરંતુ રામ એ પ્રવૃત્તિને દાખી દેવામાં કૂત્તેહમદ નિવડયું હતું. રામની દમનનીતિને લીધે ધણા પાખંડમતધારીએ સ્વીટ્ઝર્લેન્ડ ન્હાસી છુટેલા. કૅલ્વિનની અસહિષ્ણુતામાંથી ઉગરી જવા માટે ત્રિમૂર્ત્તિવાદનું ખંડન કરનાર એકમૂત્તિવાદી મંડળને ટ્રાન્સિલ્વેનીઆ અને પોલેંડ ન્યાસી જવાની ફરજ પડેલી, જ્યાં જઈ તેમણે પેાતાના સિદ્ધાંતાના પ્રચાર કર્યો હતા. સાસીનસ તરીકે સુપ્રસિદ્ધ થયેલા ફેસ્ટો સાઝિન ઉપર્યુક્ત એકમૂત્તિવાદના પ્રયાજક હતા. એણે પોતાના પંથની પ્રશ્નાત્તરીમાં વિધી પર જુલમ ગુજારવાની નીતિને વખાડી કાઢી છે. ધર્મના હિત માટે પશુબળને ઉપયેાગ જરુરી નથી એ માન્યતા સાસીનસના સિદ્ધાંતના પ્રચારનું જ પરિણામ છે. લૂથર અને કૅલ્વિને શાસ્ત્રાર્થ કરવામાં વ્યક્તિના સ્વતંત્ર વિચારને કશું સ્થાન આપ્યું ન હતું ત્યારે સાસાનીઅનેાએ એ વિચારને એટલું બધું વિશાળ સ્થાન આપ્યું હતું કે ખીજા પાસે સાસાઈનીઅન સિદ્ધાંત સ્વીકારાવવા એ તેમના સિદ્ધાંતથી વિરુદ્ધ ગણાત. ખીજા શબ્દોમાં કહીએ તેા ત્રિમૂર્ત્તિવાદનું સમ
*
