________________
- પ્રકરણ પ મું.
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય. ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યનાં જન્મ, પ્રતિપાદન અને પ્રચારને ઈતિહાસ આલેખતાં આપણું ધ્યાન પ્રથમ ભારતવર્ષ તરફ વળે છે. ઈ.સ. પૂર્વે ત્રીજા સૈકામાં ધર્મપ્રિય અને ક્ષમાશીલ પ્રકૃતિને અશોક રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તે સમયે બૌદ્ધ અને બ્રાહ્મણ એ બે પર
સ્પર વિરોધી ધર્મો વચ્ચે ધર્મ-કલહ પ્રવર્તાતે હતે. એક પણ ધર્મ -પંથને અન્યાય ન થાય એવી તીવ્ર ઈચ્છાથી ભૂષિત થયેલા ક્ષમાશીલ અશેકે તે બને ધર્મોને પોતાના રાજ્યમાં સમાન અધિકાર અને સન્માન આપ્યાં તથા ધર્મસ્વાતંત્ર્ય આપનારાં અનુશાસન કાઢયાં. ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યનાં જે જે ફરમાને હાલમાં મળી આવે છે તે સર્વમાં અશકનાં અનુશાસને પ્રથમ હોવા તરીકે સુપ્રસિદ્ધ છે. યુરોપ તરફ દૃષ્ટિ માંડતા રેમન બાદશાહનાં અનુશાસને આપણું નજરે ચઢે છે. એ અનુશાસને પરિણામે ખ્રિસ્તીઓના ધાર્મિક જુલમને અંત આવ્યો અને ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યના સિદ્ધાંતનું યોગ્ય પ્રતિપાદન થયું.
સોળમા શતકમાંના ધાર્મિક કલહને પરિણામે આ ધર્મસ્થાતંત્રને પ્રશ્ન તેના આધુનિક સ્વરૂપમાં ઉપસ્થિત થયે; અને સદીઓ સુધી એ પ્રશ્ન રાજનીતિને મુખ્ય વિચારવિષય તથા અનેક તકરારી પત્રિકાઓને વિવાદવિષય થઈ પડેલે, મતાંતરક્ષમા એટલે અપૂર્ણ ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય, આવા સ્વાતંત્ર્યના અનેક ક્રમ છે. આ ક્ષમા અમુક જ ખ્રિસ્તી ધર્મમાં અથવા તો બધા જ ખ્રિસ્તી પંથે પ્રત્યે દર્શાવાય, પરંતુ ખ્રિસ્તેતર ધર્મો પ્રત્યે નહિ; વળી બધા ધર્મો પ્રત્યે સહિષ્ણુતા દાખવવામાં આવે પણ નાસ્તિકમત સહન કરવામાં ન આવે; અથવા કેવળેશ્વરવાદી ક્ષમાપાત્ર ગણાય
