________________
७४
છુટકારાની આશા. સિદ્ધાંત તેને વહેલો મેડે સહેજ ઢીલે કરે જ પડે એ ચેખું હતું. રાજહિત રક્ષવાની બાબત ઉભી થાય ત્યારે તેનાથી, ધર્મગુરુઓ જેમ વિપક્ષીઓ પ્રત્યે અસહિષ્ણુતા દર્શાવતા હતા તેમ, બની શકે નહિ; કારણ તેમ કરે તે તેનાં રાજદારી પેંતરા માર્યા જાય. આજ પ્રમાણે કેથલિક રાજ્યને પણ પાખંડીઓનું નિકંદન કરવાની તેમની ધર્મફરજને સહેજ જતી કરવી પડી હતી. ફ્રાન્સમાં જે ધાર્મિક વિગ્રહ થયા તેમને પરિણામે પ્રોટેસ્ટંટને અમુક મર્યાદામાં ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય પ્રાપ્ત થયું હતું. જર્મનીમાંની પ્રોટેસ્ટંટ લડતને ટેકે આપનાર રિશેલ્યુ નામના ધર્મગુરુએ જે નીતિ (Policy) સ્વીકારેલી હતી તે સાંસારિક લાભો ધર્મરક્ષાના કાર્યમાં કેવા પ્રતિબંધક હતા તેની દષ્ટાંતરૂપ છે.
વળી, ચર્ચ સામે પ્રોટેસ્ટંટએ જગાડેલા બળવામાં આત્મનિર્ણયના હક્કનું અથવા ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યના સિદ્ધાંતનું પ્રતિપાદન થયું હોવાથી એ બળવાનું વાજબીપણું બુદ્ધિની દૃષ્ટિએ પુરવાર થતું હતું, પરંતુ સુધારકેએ ધર્મસ્વાતંત્ર્યના હક્કનું પ્રતિપાદન કેવળ પિતાને માટે જ કર્યું હતું અને પિતાના ધર્મકાનુને ઘડી લીધા પછી તેમણે વસ્તુતઃ તેને તિલાંજલિ આપી હતી. કેટેસ્ટંટ પક્ષની આ એક મહાન સ્વસિદ્ધાંતવિરુદ્ધતા હતી. એક વાર ફરીથી, પ્રેટેસ્ટંટ મતની સ્થિતિ ડામાડોળ થવા માંડી, ન્યાય કે તર્ક દ્વારા એ મતને બચાવ થઈ શકે એમ ન હતું. પ્રોટેસ્ટ ટના ટાંટીઆ ટેસ્ટના જ ગલામાં પેસે એવી વસ્તુસ્થિતિ ઉત્પન્ન થઈ. જે આપણને બીજાના કહેવાથી અમુક સત્ય કે ધર્મ માનવાને હોય તે રોમન ચર્ચના પૂજ્ય અધિકાર કરતાં એમ્બર્ગ આગળ લૂથરે કરેલી કબુલાત અથવા અંગ્રેજી (પ્રોટેસ્ટન્ટ મતના ) ૩૯ સિદ્ધાંતને શા માટે વધારે વજન આપવું જોઈએ ? આપણે રેમન ચર્ચ કે ત્યાંના ધર્માધિકારીઓ વિરુદ્ધ નિર્ણય કરીએ તે આપણે બુદ્ધિવિવેકથી જ તેમ કરવું જોઈએ. પણ જે આપણે ધર્મવિષયમાં એકવાર બુદ્ધિનો ઉપયોગ શરુ કરીએ તે તે પછી લૂથ,
