________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૭૫ કેલ્વિન કે એવા બીજા કોઈ બંડખેરે જ્યાં બુદ્ધિને ઉપયોગ કરવાનું છેડી દીધું હોય ત્યાં આપણે શા માટે બુદ્ધિવિચાર બંધ કરવો જોઈએ? અલબત્ત, આપણે તે કોઈને દેવાંશી ક૫તા હોઈએ તો તે જુદી વાત. જે આપણે એમણે ત્યજેલા સર્વ ધાર્મિક વહે ત્યજી દઈએ તો ખુદ તેમના પિતાના શબ્દપ્રમાણ સિવાય બીજું એ કે અધિકાર નથી જે આપણને લૂથર વગેરેએ માન્ય રાખેલા બધા કે થેંડા ધાર્મિક વહેમ છેડી દેતાં અટકાવે. (પ્રજાજનમાં ઉપર પ્રમાશેના વિચારનું મંથન શરુ થયેલું અને પ્રોટેસ્ટંટ મતનું પ્રાબલ્ય સહેજ ઘટતું જતું હતું.) આ ઉપરાંત, પ્રોટેસ્ટંટએ શરુ કરેલી બાઈબલપૂજાથી પણ તેમણે નહિ ધારેલાં પરિણામેં નિવડયાં. સવમતેના આધારરૂપ એવું ઈશ્વરપ્રેરિત બાઇબલનું લખાણ હવે બધાજ વાંચી શકતા. જો કે ઓગણીસમી સદી સુધી હેનું સાર્વત્રિક વાંચન શરુ થયું કહી શકાય નહિ તોપણ આ સમયે પ્રજાનું એ લખાણ તરફ અપૂર્વ ધ્યાન દોરાયું. એ ગ્રંથના અભ્યાસને પરિણામે તેના પર ટીકા થવા માંડી; બાઈબલ ગ્રંથ ઈશ્વરપ્રણિત છે એ સિદ્ધાંત પ્રતિપાદિત કરવામાં જે મુશ્કેલીઓ નડતી તેમની વાસ્તવિકતા હવે સમજાવા લાગી; અને બાઈબલનું એવું કઠેર અને સૂક્ષ્મ પરીક્ષણ શરુ થયું કે બુદ્ધિમાન શ્રદ્ધાળુ જનની નજરમાં કંઈ નહિ તો બાઇબલના. અધિકારના પ્રકારમાં ભેદ જણાવા લાગે છે. બાઈબલ વિષે ચર્ચા કરવાની આ હિલચાલ પ્રોટેસ્ટંટ વાતાવરણમાં જ ચાલી અને ધર્મસુધારણાની પ્રવૃત્તિથી બાઈબલ જે નવી સ્થિતિમાં મૂકાયું હતું તે સ્થિતિને પણ કંઈક અંશે એ પ્રવૃત્તિ શરુ થવામાં કારણભૂત લેખવી જોઈએ, અથવા બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, બાઈબલની સ્વતંત્ર ચર્ચા કરવામાં ધર્મસુધારણાની પ્રવૃત્તિ અંશતઃ કારણભૂત છે. આવી રીતે પેટેસ્ટંટ ધર્મ બુદ્ધિવાદની પ્રગતિ સરળ કરી આપી તથા સ્વાતંત્ર્યની લડતમાં પિતાની સેવા અર્પી.
પરંતુ આ સ્વાતંત્ર્યની લડતને તે ધર્મસુધારણાની વાત કરતી
