________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૮૩
મનુષ્ય વીર ન હોય તે ગેલીલીએને જ માગ અનુસરે. અદાલતની જી એઠક વખતે ગેલીલીએએ અણુછાજતી રીતે કમુલ કર્યું કે કાપનિકસની તરફેણુની કેટલીક દલીલે! જરા વધારે ભારપૂર્વક રજૂ કરવામાં આવી હતી અને વળી કૈાપરનિકસના સિદ્ધાંતનું ખંડન કરવાની તત્પરતા દર્શાવી. એની છેલ્લી તપાસ વખતે એના પર અસફ્ અત્યાચાર વર્ષાવવાની ધમકી આપવામાં આવી હતી. ત્યારે તેણે કહ્યું હતુ કે ૧૬૧૬ ના હુકમ બહાર પડતાં પહેલાં હું કોપરનિકસની પદ્મતિનું સત્ય પ્રમાણેાથી પ્રતિપાદિત કરી શકાય એવું ધારતા, પરંતુ તે સમયથી તે મ્હને ટાલેમિની સરણી સાચી લાગી છે. ખીજે દિવસે તેણે પોતેજ પ્રતિપાદિત કરેલું વૈજ્ઞાનિક સત્ય ગેલીલીઓએ જાહેરમાં તિરસ્કારી કાઢ્યું. આટલી બધી કમુલતાના ખલામાં તેને તેના વતનમાં જવાની પરવાનગી મળી, પણ તે એવી શરતે કે ત્યાં તેણે કાષ્ઠને મળવું નહિ. એની જીંદગીના છેલ્લા દિવસેામાં ગેલીલીએએ તેના એક મિત્રને નીચે મુજબ લખ્યું હતું.
66
· કાપરનિક્સના સિદ્ધાંતના જૂઠાપણાં વિષે ખાસ કરીને આપણે કૈલિક લેાકેા કરી શકા ઉઠાવી શકીએ નહિ. શાસ્ત્રાના અખંડનીય અધિકાર અનુસાર તેનું ખંડન કરવામાં આવ્યું છે. કેપરનિકસ અને તેનાં શિષ્યાનાં અનુમાના, એકજ સંગીન લીલથી ઉડાવી દેવામાં આવ્યાં હતાં કે સર્વશક્તિમાન પ્રભુ અગણિત જુદી જુદી રીતે પેાતાની કાર્યશક્તિ પ્રદર્શિત કરી શકે, આપણાં અવલેાકનને પરિણામે કાઈ એક વસ્તુ આપણને અમુક રીતે બનતી માલુમ પડે તે તેથી કાંઇ ઈશ્વરની સત્તા પર આપણે કશે! અંકુશ મૂકવા જેઇએ નહિ અને જેથી ભવિષ્યમાં આપણે છેતરાઇએ એવી એક પણ વસ્તુનું સમર્થન કરવું જોઇએ નહિ. ”
આ લખાણની ઉલટ વાણી સ્પષ્ટ છે.
અઢારમી સદીને લગભગ મધ્ય ભાગ વીતી જતાં સુધી સ મંડળ સંબંધી સત્ય સિદ્ધાંતા શીખવવાની રામમાં મના કરવામાં
