________________
७७
વિચારસ્વાતંત્ર્યના ઇતિહાસ.
આપણને કંઈક ખપની છે; એજ ખાખત સાથે આપણા કઇ પણ સંબંધ છે. સેવાનેરાલાએ ક્લારેન્સમાં પ્રમાણિક જીવન જીવવાને ઉપદેશ કરેલા તે બદલ જાણીતા લંપટ ૬ઠ્ઠા એર્લેકઝાન્ડર પેાપના અમલ દરમ્યાન તેને ફ્રાંસી દેવામાં આવી હતી. આ સેવાનેરાલા જો નવયુગમાં જીવતા હોત તે! તેને કદાચ સંતની પંક્તિમાં બેસાડવામાં આવ્યેા હાત, પરંતુ ગિઆડેના બ્રુનાને તે જીવતા ખાળવામાં આવ્યા હતા.
યુનેએ વિશ્વની અનંતતાને એપીકયુરસને સિદ્ધાંત સ્વીકારી કંઈક અંશે એપીકયુરસની ફિલસુફીના આધારે એક નવી ધાર્મિક ફિલસુફી યેાજી હતી. પરંતુ ઇશ્વર દૃશ્ય જડ વસ્તુ માત્રને આત્મા છે એ સિદ્ધાંત પ્રતિપાદિત કરીને બ્રુનેએ એપીકયુરસના જડવાદને વિશ્વેશ્વરવાદને લગતા અગમ્યવાદમાં ફેરવી નાંખ્યા. પૃથ્વી સૂર્યની આજૂબાજૂ ગાળ ફરે છે એવી કેથલિક તેમજ પ્રોટેસ્ટંટ ધર્મોનુયાસીએએ ખાટી માની અવગણેલી કાપરનીકસની તેજ સમયે થયેલી શેાધ તેણે ખરી માની અને વધારામાં, સ્થિર તારાઓ માત્ર પાત પેાતાના ઉપગ્રહાયુક્ત જુદા જુદા સૂર્ય છે એ વાત માનવાનું એક પગલું આગળ ભર્યું. ખાઈખલ ગ્રંથ ગ્રામ્ય લેાક માટે લખાયા છે અને તેથી એ ગ્રંથને એવા લેાકના વિચારદાષાને અનુકૂળ થવું પડતું એમ બ્રુને માનતા. એની ઉપરની એ માન્યતાએ બાઇબલના લખાણનું ખંડન કરનારી હતી, છતાં બ્રુનેએ બાઈબલ સાથે તેમને મેળ બેસાડવાના યત્ન કર્યાં. પણ તેના પર પાખંડી હોવાના શક એકે અને તેથી તે ઈટલિ છેાડીને અનુક્રમે સ્વિટ્રઝડ, ફ્રાન્સ, ઈંગ્લેંડ અને જર્મનીમાં જઈ રહ્યા. આખરે ૧૫૯૨ ની સાલમાં તેના એક વિશ્વાસધાતી મિત્રે તેને વેનીસમાં પાછા ફરવા માટે લલચાબ્યા, જ્યાં તપાસ સમિતિની આજ્ઞાથી તેને પકડવામાં આવ્યે. તેને રેશમમાં સજા ફરમાવવામાં આવી અને કેમ્પા ડિઝીઆરીમાં ૧૬૦૦ સાલમાં તેને અગ્નિમાં હામી મારી નાંખવામાં આવ્યું. એની
