________________
છુટકારાની આશા.
રૂપ સ્પષ્ટ થયું તથા તેની પ્રગતિને વધુ ઝાક મળ્યા. નવા આદર્શો પણ જાગૃત થયા તેમ નવાં દૃષ્ટિબિંદુ પણ સૂચિત થયાં; છતાં એ અભિરુચિ તા ચૌદમા સકામાં જે ભાવ–પરિવર્તન દૃષ્ટિગાચર થવા માંડયું હતું તેનું માત્ર બાહ્ય સ્વરૂપજ હતું. એ પરિવતને કાઈ ખીજાં સ્વરૂપ પણ ધારણ કર્યું હોત. એનું ખરું નામ Humanism –સંસ્કારી સહૃદયતા છે.
પરંતુ પોતે સંસ્કૃતિના નવીન યુગમાં સંક્રમણ કરે છે એવું લોકાને તે સમયે લાગેલું નહિ, તેમ રૅનાસાંથી થયેલા બુદ્ધિવિકાસને લીધે પ્રાચીન મતા વિરુદ્ધ જાહેર કે સાર્વત્રિક બૌદ્ધિક ખળવા પણ જાગેલા ન હતા. મધ્યકાલીન પ્રાચીનમતાના શિક્ષણની અસરમાંથી દુનિયા ક્રમશઃ મુક્ત થતી હતી અને એ શિક્ષણ વિના જ ભાવ ધારણ કરતી જતી હતી; પરંતુ આ વિરાધ એકાએક નિકળ્યા નહતા. સત્તરમી સદીના સમારંભ સુધી અધિકાર અને બુદ્ધિ વચ્ચે વ્યવસ્થિત વિગ્રહ શરુ થયા ન હતા. Humanists–સંસ્કારી સહૃદ્યતાવાદીઓને–ધમ શાસ્ત્રીએ કે ધર્મના અયુક્તિક સાંપ્રદાયિક મતા સામે ખાસ કશા વિરાધ ન હતા, પરંતુ આ વિશ્વ પરત્વે તેમનામાં કેવળ માનુષી જિજ્ઞાસા જાગૃત થયેલી અને તેમાંજ તેમનું લક્ષ પરાવાયેલું. મધ્યકાલીન દષ્ટિકાણ કરતાં એમને દષ્ટિકાણુ જૂદો હતા. અનીતિના વિચારાથી—અથવા ખ્રિસ્તીઓની માન્યતા અનુસાર કહીએ તે ઝેરી જંતુઓથી—ભરપૂર એવા (Pagan) જંગલી મૂર્તિપૂજકાના સાહિત્યને તેઓ આદરપૂર્વક અભ્યાસ કરતા હતા. શિક્ષણની વ્યાવહારિક ખજૂં જ અતિ અગત્યની ગણાવા લાગી હતી અને ધમ તથા ઈશ્વરવિદ્યાને જુદાં જ ખાનાંમાં મૂકવામાં આવ્યાં હતાં. એ એ પર ખાસ ધ્યાન અપાતું ન હતું. આમ પ્રાચીન ધર્મ અને નવા વિચારા વચ્ચે ક્રમશઃ વિરાધ જામતા જતા હતા. એ વિરાધનું જેમને ભાન હતું એવા વિચારશીલ પુરુષો પ્રાચીનધમ અને નવા વિચારાના મેળ બેસાડવાના યત્ન આદરતા હતા. પરંતુ રેનામાંના જમાનાના વિચારકાનું
