________________
૭૦
છુટકારાની આશા. | (લથરે ઉપાલી) ધર્મસુધારણાની પ્રવૃત્તિથી ધાર્મિકસ્વાતંત્ર્ય તથા આત્મનિર્ણયને હક્ક પ્રતિપાદિત થયાં એ માન્યતા મૂળમાં જ ભ્રમયુક્ત છે; છતાં જેમણે ઈતિહાસ માત્ર ઉપર ઉપરથી જ વાંચો છે એવા ઘણા મનુષ્યો એજ કથન ખરું માને છે. આ પ્રવૃત્તિથી સીધું ધામિકસ્વાતંત્ર્ય મળ્યું જ નથી. એને પરિણામે માત્ર એવા નવા રાજદ્વારી અને સામાજીક સંગે ઉભા થયા કે એ સંજોગોમાં અંતે ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય મેળવવાનું શક્ય બન્યું અને એ પ્રવૃત્તિની સ્વસિદ્ધાંતવિરુદ્ધતાને લીધે એનાં એવાં પરિણમે આવ્યા કે એ સુધારાની હિલચાલના નેતાઓ પણ એ પરિણામે જોઈને કકળી ઉઠયા હત. પરંતુ આગેવાન સુધારકોના હદયમાંથી મતાતંરક્ષમાં જેટલી દૂર હતી એટલી દૂર ભાગ્યે જ બીજી કઈ વસ્તુ હશે. પોતાનાથી વિરુદ્ધ વિચારે એમનાથી લેશ માત્ર પણ ખમાતા ન હતા. તેમણે એક અધિકારને ઉથાપી તેને સ્થાને બીજે સ્થાપિત કર્યો. રોમન કેથલિક ધર્માધિકારીઓની સત્તાને ઠેકાણે તેમણે બાઈબલની સત્તા સ્થાપી, અને એ બાઈબલમાંનાં લખાણને અર્થ લૂથર કે કૅલ્વિનના વિચારે અનુસાર નક્કી થત; એટલે વસ્તુતઃ કેથલિક ધર્માધિકારીઓને બદલે લૂથર અને કેલ્વિનને અમલ શરુ થયો. અસહિષ્ણુતાની બાબતમાં તે જૂના અને નવાં ચર્ચે એક એકથી ગાંત્યાં જાય એવાં ન હતાં –બેમાં કેણ જરા નરમ એ કહેવું કઠણ હતું. ધાર્મિક યુદ્ધ થયાં તે કાંઈ સ્વાતંત્ર્ય–સાચા, સર્વત્રિક સ્વાતંત્ર્યની સ્થાપના માટે નહેતાં થયાં, પરંતુ અમુકજ સિદ્ધતિ માટે ખેડાયાં હતાં, અને જે ફ્રાન્સમાં પ્રેટેસ્ટંટ લોક ફત્તેહમંદ નિવડયા હોત તે કાલિકોએ તેમને જે હકકે આપ્યા હતા તેથી વધારે હકે પ્રોટેસ્ટંટ લેક ન આપત–પ્રોટેસ્ટ પણ કૅથલિક સંબંધમાં વધુ ઉદાર નીતિ અખત્યાર ન કરત-એ વાત નિઃસંદેહ છે.
વ્યક્તિના અંતઃકરણની સ્વતંત્રતા અને પૂજાસ્વાતંત્રને લૂથર પાકો વિરોધી હતો, કારણ શાસ્ત્રને અર્થ એ જે રીતે સમજતા અને કરતા હતા તે મુજબ પૂજાસ્વાતંત્ર્ય અને અંતઃકરણની સ્વતંત્ર
