________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ. નિશ્ચિત થતી તથા જેમાં આધુનિક રાજ્યનાં ઉત્પત્તિ અને વિકાસનું બીજ હતું તેવાં મજબુત રાજ્યને ઉદ્ભવ–એ બધા સમયના મુખ્ય રાજદ્વારી બના હતા. આ સંજોગોને લીધે ધર્મસુધારણ (Reformation)ની પ્રવૃત્તિ ફત્તેહમંદ નિવડવાનો સંભવ પેદા થયે. જર્મનીના ઉત્તર પ્રદેશમાં એ પ્રવૃત્તિને વિજય મળ્યો તેનું કારણ એ હતું
કે ત્યાંના રાજાઓની દૃષ્ટિ સાંસારિક લાભ તરફ હતી અને ચર્ચના . કબજાની જમીન જપ્ત કરવામાં તેમને લાભ હતે. ઈંગ્લેંડમાં લેકેએ
આ હિલચાલ ઉપાડી લીધી ન હતી, પણ રાજ તરફથી પિતાના લાભાર્થી ફેરફાર દાખલ કરવામાં આવ્યો હતે.
ધર્મસુધારણાની પ્રવૃત્તિ શરુ થવાનું મુખ્ય કારણ ચર્ચની ભ્રષ્ટતા અને તેની અતિઘોર દમનનીતિ એ હતું. ચર્ચને વહીવટ સાંસારિક લાભોની દૃષ્ટિએ ચાલતું હોવાથી, ચર્ચની ધાર્મિક સત્તાને, સાંસારિક હિતે વધારવાના ઉપયોગમાં લઈ લૌકિક ઐશ્વર્ય પ્રાપ્ત કરવું એજ ચિરકાળ સુધી રેમન આચાર્યોની ઉચ્ચતમ નેમ હતી. યુરેપનાં બધાં રાજ્યએ પિતાને નયવ્યવહાર આ જ માન્યતા પર યે હતે. ચૌદમી સદીથી દરેક જણ ચર્ચમાં સુધારો કરવાની આવશ્યકતા કબુલતું હતું અને સુધારાનાં વચને પણ અપાયાં હતાં, પરંતુ વસ્તુસ્થિતિ એર બગડી અને બળ કરે એજ એક માર્ગ રહે. લૂથરના નેતૃત્વ નીચે જે બળવો જાગે તે અયુક્તિક જડગ્રાહે (Dogmas) સામેની બુદ્ધિની લડતનું પરિણામ ન હતું, કિંતુ તે સમયના સૌથી મહાન અનર્થ તરીકે મનાતું મેક્ષાપત્રિકાઓનું વેચાણ કરી ધર્મગુરુઓએ પૈસા કઢાવવાની જે રીતિઓ સ્વીકારી હતી અને તેમ કરી લેકમાં પિતાના વિરુદ્ધ જે લાગણી પ્રકટાવી હતી તે પાદરીવિરોધી લાગણીનું પરિણામ હતું. પિપ, મનુષ્યને તેના પાપમાંથી ખરેખર મુક્ત કરી શકે કે કેમ એ-પોપની મોક્ષપત્રિકાઓમાં સમાયેલા સિદ્ધાંતનાપ્રશ્નને લૂથરે પુરે અભ્યાસ કર્યો હોવાથી, વિહિત સંપ્રદાયમાં તેને શ્રદ્ધા રહી નહિ અને તે અવિહિત, પાખંડી મત ધરાવતો થયો.
