________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૬૭ સામાન્ય વલણ એ બેનાં ક્ષેત્રો નેખાં રાખવા તરફ અને બુદ્ધિપૂર્વક ધર્મમતને ખરેખર અધીન થયા વગર માત્ર બહારથી, ઉપર ઉપરથી તેને વળગી રહેવા તરફ હતું.
રેનાસાની આ દ્વિમુખતા મેન્ટેનને દાખલો આપી હું પુરવાર કરીશ. એના નિબંધમાં બુદ્ધિવાદ તરફ સ્પષ્ટ વલણ દષ્ટિગોચર થાય છે, પરંતુ પ્રાચીન કેથલિક મત એને ગ્રાહ્ય હતું એવું દર્શાવનારાં વચને એ નિબંધમાં વારંવાર માલુમ પડે છે. બે ભિન્ન દષ્ટિબિંદુઓને મેળ બેસાડવાને એ નિબંધામાં પ્રયાસ થયો નથી; વસ્તુતઃ ધર્મ અને બુદ્ધિને સંકલનારે કઈ સેતુ જ નથી એવું સંદિગ્ધ મત મોન્ટેન જાહેર કરે છે. ઈશ્વરવિદ્યાના પ્રદેશમાં માનવબુદ્ધિને પ્રવેશ થઈ શકેજ નહિ અને ધર્મને એટલું ઉચ્ચ સ્થાન અપાવું જોઈએ કે બુદ્ધિ ત્યાં પહોંચી શકે જ નહિ, કે કશી ડખલગીરી કરી શકે જ નહિ. ધમને નમ્રતાપૂર્વક સ્વીકાર થ જોઈએ. આવા તેના વિચારે હતા. પણ તે નમ્રતાપૂર્વક ધર્મને સ્વીકારતે. છતાં તેના આત્મા પર પ્રચલિત ધર્મનું પ્રભુત્વ ન હતું. સિસેરે, સેનેકા અને લુટાર્ક જેવા પ્રાચીન કાળના તત્ત્વવેત્તાઓ અને સુજ્ઞપુરુષ એની માનસિક સૃષ્ટિ રચતા હતા. મૃત્યુને પ્રશ્ન ચર્ચતી વખતે તે ખ્રિસ્તી ધર્મમાંનાં સાત્વનોને આધાર શૈધ ન હતો, પરંતુ સિસેરે વગેરેના વિચારોનો આશ્રય લેતે. ફ્રાન્સના જે ધાર્મિક વિગ્રહ તેણે જાતે જોયેલા તે વિગ્રહો અને સંત બાર્થેલોમ્યુના દિવસે થતે સંહાર જોઈને મેન્ટેનને સંશયવાદમાં વધુ ઉડી શ્રદ્ધા બેઠી. ધાર્મિક જુલમે વિષે એના જે વિચારો હતા તે નીચેની ટીકા પરથી સ્પષ્ટ સમજાય છે.
પિતાના અભિપ્રાયને લીધે બીજાઓને જીવતાં શેકવાં એ પિતાનાં મતની ઉંચી કિંમત આંકવા બરાબર છે.”
મોન્ટેનના સંશયવાદનાં નિગમનો (Logical Results) એના મિત્ર ચેરેને (Charron) ૧૬૦૧ની સાલમાં પિતાના “ડહાપણ વિષે” On wisdom નામક ગ્રંથમાં જાહેર કર્યા હતાં.
