________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
૫૯ માર્ગમાંથી દૂર થયું હોત તો પણ મધ્યકાળની સામાજીક દશા વિજ્ઞાનપ્રેમ–વસ્તુના સત્યની તટસ્થ રીતે શેધ કરવાની વૃત્તિ–ને પ્રતિકૂળ નિવડી હોત એમ આપણે અનુમાન બાંધી શકીએ. તેમ ૧૩ મી સદીમાં દૃષ્ટિગોચર થતી નવી સામાજીક સ્થિતિ કંઈક પરિપક્વતાએ પહોંચતા સુધી ગમે તે સંજોગોમાં વિજ્ઞાનને પુનઃજન્મ મુલતવી જ રહ્યા હેત એવી અટકળ પણ કરી શકીએ. આમ ધાર્મિક માન્યતાએના વિધ્રના અભાવે પણ સામાજીક દુર્દશાને લીધે વિજ્ઞાનની પ્રગતિ અટકી હોત. મધ્યયુગમાં વિજ્ઞાનની પ્રગતિ અટકાવવાનું એક અને અદ્વિતીય કારણ ધાર્મિક માન્યતાઓને પ્રચાર એ જ હતું એવું પ્રતિપાદન કરવું વધારે પડતું લેખાશે. કિંતુ મધ્યયુગ પછી પણ જે ધાર્મિક પૂર્વગ્રહ અસ્તિત્વમાં હતો તેનાથી કદાચ મુખ્યત્વે જ્ઞાન પ્રચારના કાર્યને હાનિ પહોંચી હોય. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે, પ્રાચીન અને અર્વચીન સંસ્કૃતિની વચમાંના અજ્ઞાનાંધકારમય યુગમાં ખ્રિસ્તી ધર્મસિદ્ધાંતોથી વિજ્ઞાનની પ્રગતિમાં જે અડચણે પહોંચી તેના કરતાં તે એ સિદ્ધાંતના અસ્તિત્વ છતાં વિજ્ઞાન જ્યારે પુનર્જીવન પામ્યું તથા ફરી પાછું કદી નિર્મૂળ ન થાય એવી સબળ દશાએ પહોંચ્યું તે સમયે એ સિદ્ધાંતથી વિજ્ઞાનની પ્રગૈતિમાં જે અંતરાયે ઉભાં થયાં તે કદાચ વધારે હાનિકર્તા નિવડયાં.
ભૂતપિશાચ, જાદુ અને ડાકણવિદ્યા વિષેની માન્યતાઓ મધ્યયુગે પ્રાચીનકાળ પાસેથી વારસામાં મેળવી હતી. પરંતુ એ માન્યતાઓએ મધ્યયુગમાં વધુ ઉગ્ર અને ઘેર સ્વરૂપ ધારણ કર્યું હતું. પરિણામે અખિલ વિશ્વમાં ત્રાસ ત્રાસ વર્તાઈ રહ્યું હતું. દુનિયા ભયંકર બની હતી અને ચારે બાજુથી ખાવા ધાતી હોય એવી ભાસતી હતી. ““અમારી ચોમેર ભૂતપિશાચો ઘૂમે છે'; “તેઓ અમને ઈજા કરૂ વાની તક શોધ્યા કરે છે: “ગ, તોફાન, ગ્રહણ, દુષ્કાળ આદિ ઉપદ્રો શેતાનની જ લીલા છે.” ” એવું એવું તે સમયના લોકે પરમ શ્રદ્ધાપૂર્વક માનતા. પણ તેમની દઢ શ્રદ્ધા આટલેથી જ અટકી
